Image
De impact van sociale bewegingen op het politieke landschap in Chili
Mapuche-vlag
De impact van sociale bewegingen op het politieke landschap in Chili
Artikel
14 minuten

De Chilenen maken zich op om in november te gaan stemmen voor een nieuwe president en een nieuw parlement. Zullen de algemene verkiezingen de veranderende politieke scene in het land reflecteren?

Sinds het einde van de dictatuur van Augusto Pinochet (1990) zijn de belangrijkste politieke krachten verdeeld tussen de coalitie van centrumlinkse partijen, de 'Concertación', die zich tegen Pinochet verzette, en de coalitie van rechtse politieke partijen die zijn regime steunde. Het politieke landschap is de laatste jaren ingewikkelder geworden dankzij de invloed van sociale bewegingen.

Voor de aankomende algemene verkiezingen op 19 november lijkt het voor de overwinning tussen drie politieke coalities te gaan. Volgens de peilingen bevindt de voormalige president Sebastian Piñera zich in de beste uitgangspositie om het hoogste ambt binnen te halen. Hij stapt naar de kiezer met een nog conservatiever platform dan dat waarmee hij de vorige keer verkozen werd. De coalitie die hem als kandidaat naar voor schuift, 'Chile Vamos', bestaat uit vier centrum-rechtse en rechtse partijen.

De huidige tweede in de verkiezingspeilingen is Alejandro Guillier, een onafhankelijke senator die aantreedt voor de coalitie 'Fuerza de Mayoría' (Kracht van de Meerderheid), de recentste versie van de historische 'Concertación de Partidos por la Democracia'. Op een onderbreking door de regering Piñera na (2010-2014), heeft de Concertación het land sinds het einde van de dictatuur onafgebroken geregeerd. De Concertación veranderde haar naam in 2013, toen ze voor het eerst in haar geschiedenis vervoegd werd door de Communistische Partij (CP) en voor de aankomende verkiezingen werd haar naam onlangs opnieuw gewijzigd, deze keer omdat de Christendemocratische Partij -historisch altijd lid geweest van de Concertación- besloot uit de coalitie te stappen. De christendemocraten vonden dat de coalitie sinds het toetreden van de CP te veel aan het opschuiven was naar links. De vertrouwde Concertación-coalitie stapt dus met een gewijzigde samenstelling als Fuerza de Mayoría naar de kiezer.

Volgens de peilingen is er in november nog een derde verrassende kanshebber. Beatriz Sanchez is een journaliste die niet gelieerd is aan een politieke partij, maar het presidentschap zal betwisten voor het pas begin dit jaar opgerichte 'Frente Amplio' (Breed Front). Deze politieke coalitie is samengesteld uit nieuwe en oude linkse partijen en bewegingen. Een aantal van hun meest in het oog springende parlementskandidaten zijn voormalige leiders van de massale studentenbeweging die vooral in 2011 een aanzienlijke stempel gedrukt heeft op de politiek.

Sociale bewegingen

De huidige electorale campagne wordt gedomineerd door thema's die op de politieke agenda gezet werden door sociale bewegingen. Het jaar 2011 wordt in Chili herinnerd als het jaar waarin sociale bewegingen -de studentenbeweging in het bijzonder- zich konden doordrukken als een politieke kracht. Hoewel studentenmobilisaties zich altijd al laten gelden in Chili, vergaarden de studenten in 2011 politiek momentum met hun oproepen voor gratis en kwaliteitsvol onderwijs. Hun eisen konden volgens toenmalige peilingen rekenen op steun bij 70% van de bevolking. Het was ook in 2011 dat het blikveld van de studentenbeweging het onderwijs zou overstijgen. Zo eisten de studenten een einde aan de neoliberale economie die het land regeert en waarvan de privatisering van het onderwijs een aanschouwelijke uitdrukking is. Verder pleitten ze voor de afschaffing van de grondwet die in 1980 opgesteld werd onder Pinochet en nog altijd van kracht is.

In 2012 doken er lokale sociale bewegingen op die meer politieke bevoegdheden voor de regio's en meer controle over de eigen grondstoffen eisten. Chili is een extreem gecentraliseerd land. De economische, politieke en culturele macht ligt geconcentreerd in de hoofdstad Santiago. De mobilisatie vanuit Aysén, een stad in het verre zuiden van het land, sprong in 2012 het meest in het oog. De eisen waren: een regionaal minimumloon, regionale controle over water, mijnontginning en visserij, en een stijging van de uitgaven voor gezondheidszorg in de regio's. Het viel op dat de oproepen vanuit de regio's ook op steun konden rekenen bij de inwoners van Santiago.

In 2011 en 2012 heerste de algemene indruk dat een meerderheid van de Chilenen verlangde naar meer sociale rechten en zich wilde verwijderen van de neoliberale politiek die in Chili geïmplementeerd wordt sinds het regime van Pinochet. Het onmiddellijke resultaat van deze sentimenten was de verkiezing in 2013 -met een duidelijke meerderheid (62,16%) - van Michelle Bachelet tot president. In de campagne voor haar tweede termijn – ze was eerder al president van 2006 tot 2010- presenteerde ze immers een electoraal platform waarin een aantal belangrijke eisen van de sociale bewegingen waren overgenomen, zoals een nieuwe grondwet en gratis en kwaliteitsvol onderwijs. Tijdens de algemene verkiezingen van 2013 geraakten ook vier vertegenwoordigers van de studentenbeweging verkozen in het Chileens parlement. De meest bekende onder hen, Camilla Vallejo, zetelt voor de Communistische Partij. De leider van de decentralisatiebeweging in Aysén werd ook verkozen.

No Más AFP

Terwijl het zwaartepunt van de sociale actie tijdens het presidentschap van Piñera bij de studenten en de regionale bewegingen lag, is dit tijdens de huidige Bachelet-regering verschoven naar de beweging tegen het systeem van private pensioenfondsen. Dit systeem, genaamd 'Administradoras de Fondos de Pensiones' (AFP) werd gecreëerd onder Pinochet door de broer van Sebastián Piñera: economist en toenmalig minister van Arbeid en Pensioenen, José Piñera. Iedereen die wettelijk gedefinieerd wordt als een werknemer in Chili moet een percentage van zijn salaris in een privaat pensioenfonds steken. Deze AFP's investeren de door de individuele burgers gespaarde centen dan in de private economische sector. De contribuerende individuen kunnen kiezen tussen verschillende risicocategorieën. De AFP's zijn zelf de belangrijkste begunstigden van dit systeem. Het heeft hen in de loop der jaren al miljardenwinsten opgeleverd. Alleen al in het eerste kwartaal van 2017 lieten de AFP's een winst optekenen van 156 miljoen euro.Ook de grote Chileense bedrijven varen er wel bij. De AFP's voorzien hen van hun grootste kapitaalsinjecties en vormen zo één van de belangrijkste pilaren van de Chileense neoliberale economie. Een groot deel van de individuele spaarders is echter minder goed af. Volgens een studie van de economist Manuel Riesco, stopten Chilenen in 2012 dubbel zoveel geld in het pensioensysteem dan dat ze er voor terugkregen. Er ging dat jaar 4,3 miljard Chileense pesos naar de AFP's en er werd voor in totaal 2,1 miljard pesos uitbetaald aan pensioenen.

Het Chileense pensioensysteem is absoluut niet gebaseerd op solidariteit en de lagere inkomensgroepen zijn daar het grootste slachtoffer van. Volgens een studie uitgevoerd door een presidentiële commissie zal 50% van de pensioengerechtigden tussen 2025 en 2035 een pensioen ontvangen dat slechts 15% bedraagt van het dan verwachte gemiddelde Chileense inkomen. In 2008 tijdens Bachelets eerste presidentstermijn, werden er een aantal solidariteitshervormingen doorgevoerd, maar die zijn ontoereikend. Gepensioneerden die niets kregen van de AFP's (omdat ze voordien geen inkomen hadden en dus geen bijdrages konden leveren aan de AFP's of minder lang gespaard hadden dan de verplichte 20 jaar die hen recht geeft op de uitbetaling van een minimumpensioen), kregen vanaf 2008 bijvoorbeeld recht op een soort minimaal staatspensioen. Gepensioneerde werknemers die voordien lage lonen hadden, maar wel minimum 20 jaar hebben bijgedragen, krijgen van de AFP's slechts een miezerig pensioen. Als dit onder een bepaald bedrag valt, past de staat sinds 2008 een bedrag bij. Maar liefst 60% van de gepensioneerde Chilenen moet momenteel beroep doen op de extra assistentie van de staat. De AFP's rekenen de pensioenspaarders ook aanzienlijke administratieve kosten aan. Volgens professor Patricio Navia ervaren de meeste mensen de kosten van het systeem en de pensioenen zelf als onrechtvaardig.

De No Más AFP-beweging (Geen AFP meer), een coalitie van organisaties verenigd tegen het private Chileense pensioensysteem, heeft de afgelopen jaren honderdduizenden mensen op de been gebracht. Terwijl de studentenbetogingen vooral gedragen werden door studenten en een paar leraars en ouders, omvat de No Más AFP-beweging een grote diversiteit aan mensen van alle leeftijden. In juli 2017, tijdenseen van de nationale dagen van protest, kwamen over het hele land meer dan 1,3 miljoen mensen op straat tegen de AFP's. De massale betogingen plaatsten de kwestie van de pensioenen op de politieke agenda en tijdens deze verkiezingscampagne is het een van de belangrijkste onderwerpen waarover men van de kandidaten een uitgesproken mening verwacht.

No Más AFP beperkte zich niet tot demonstreren maar reikte ook concrete alternatieven aan. Er werd een voorstel voor een nieuw pensioenbeleid geformuleerd, gebaseerd op een solidair overheidsfonds waaraan bijgedragen wordt door zowel de werknemer, de werkgever als de staat. Dit voorstel werd overgenomen door Frente Amplio. De leider van de No Más AFP-beweging, Luis Media, werd door Frente Amplio zelfs een tijdje overwogen als haar mogelijke presidentskandidaat. Als woordvoerder is Media -een syndicalist uit de bankensector- immers het meest herkenbare gezicht van de sociale beweging tegen AFP's, maar uiteindelijk werd toch besloten om voor Beatriz Sanchez te gaan.

Sebastian Piñera stelt een gemengd pensioensysteem voor waarbij mensen individueel kunnen blijven sparen in een privaat mechanisme, maar er ook een solidariteitsmechanisme voorzien wordt, gerund door de staat. In zijn voorstel zou het privaat systeem dominant blijven, gelijkaardig aan de huidige situatie dus. Alejandro Guiller vanFuerza de Mayoría leidde tot nu toe een tamelijk vage campagne, maar lijkt het AFP-mechanisme eveneens te willen behouden. Hij wil de bijdrages van werkgevers en de staat aan het pensioensysteem wel verhogen. De enige die het huidige AFP-model dus contesteert is Beatriz Sanchez.

Onderwijs

Onder de huidige Bachelet-regering blijven de eisen van de studenten deel uitmaken van de politieke agenda, maar ze zijn veel minder krachtig dan in 2011-2012. Dit heeft voor een deel te maken met het feit dat de mensen de terugkerende studententactieken (de bezetting van scholen en universiteiten) wat moe zijn, maar ook met de adoptie van de eisen van de studentenbeweging door Bachelet in haar electorale campagne. Ze beloofde hen een volledige hervorming van het onderwijssysteem. Toen ze verkozen werd, verschoof de discussie van de straten en de bewegingen naar de regering en het parlement. Het was tijd om 'de professionele' politici hun werk te laten doen. De studenten wisten ook niet goed hoe ze moesten omgaan met een president die plotseling aan hun zijde leek te staan – zelfs al komen haar acties niet volledig tegemoet aan de eisen van de beweging. Toen Bachelet in 2014 haar ambt opnam, beloofde ze stappen te zetten in de richting van gratis en kwaliteitsvol onderwijs voor het universitair niveau. Op dit vlak hield ze tot op zekere hoogte woord. Sinds 2017 worden de kosten van de universitaire studies van 180.000 studenten uit families met lage inkomens gedekt door de staat. Sebastian Piñera beweert dat hij dit systeem zal behouden, maar dat hij het niet zal uitbreiden als hij verkozen wordt. Hij prefereert een systeem gebaseerd op studentenleningen die terugbetaald moeten worden van zodra de studenten een inkomen genereren (momenteel een wijdverspreide praktijk in het land). Een beroemde uitspraak van Piñera is: “Onderwijs is een consumptiegoed en geen recht”. Alejandro Guillier zegt dat hij het aantal studenten dat gratis mag studeren wil optrekken en dat er uiteindelijk naar 100% gratis universitair onderwijs toe gewerkt moet worden. Beatriz Sanchez heeft de eisen van de studentenbeweging voor gratis en kwalitatief onderwijs overgenomen. Verschillende voormalige studentenleiders vormen dan ook een zichtbaar onderdeel van haar campagne en komen zelf op voor Frente Amplio in de parlementsverkiezingen.

Mapuche

Eén van de belangrijkste, zo niet hèt belangrijkste, politieke conflict in Chili is gerelateerd aan de aloude strijd van het inheemse Mapuche-volk. Ze willen erkend worden als een natie en eisen de teruggave van de gronden die op honderd jaar tijd van hen zijn afgepakt ten voordele van Chili's grote landbouw- en houtkapbedrijven. Ze eisen ook een zekere mate van autonomie van de staat, bijvoorbeeld het recht om conflicten op de traditionele Mapuche-manier op te lossen en hun taal officieel te kunnen gebruiken. Bij de opeising van land gaan sommige Mapuche-bewegingen over tot bezettingsacties. Geen enkele regering sinds de terugkeer van de democratie, is erin geslaagd om op een constructieve manier om te gaan met de Mapuche-eisen. Integendeel, er wordt geconcentreerd op repressie. Verder beperkt de aanpak van de regering zich tot het stimuleren en vieren van het apolitieke imago van het Mapuche-volk als een pittoresk onderdeel van de 'Chileense' cultuur. Politieke eisen worden volledig genegeerd.

De strijd van de Mapuche blijft groeien. Alsmaar meer jonge Mapuche zetten zich af van vorige generaties die zich schaamden om hun inheemse roots en zich maskeerden als Chileens uit angst voor discriminatie en repressie. Ze zijn trots en toegewijd aan het beschermen van hun cultuur en gronden. Wat de Mapuche-strijd betreft was de regering van Bachelet een enorme teleurstelling. Ze heeft helemaal geen afstand genomen van de aanpak van de vorige regering die het conflict projecteerde als een veiligheidsprobleem in plaats van een politieke kwestie. Ze greep eveneens terug naar repressie en deed geen enkele poging om een constructieve dialoog aan te gaan. Nochtans gaf Bachelet aan het begin van haar presidentiële termijn een positief signaal door een bekende Mapuche-politicus, Francisco Huenchumilla, aan te stellen als de intendant (bestuurder) van de Araucania-regio, het historische hartland van de Chileense inheemse gemeenschappen. Van zodra hij op de proppen kwam met het voorstel om een paradigmaverandering door te voeren in de relatie van de Chileense staat met de Mapuche, gebaseerd op dialoog en uitgaande van de idee dat het een politiek conflict betreft, werd hij de laan uitgestuurd en vervangen door iemand die beloofde meer politie in te zetten in de regio.

Toen Bachelet aan de macht kwam, beloofde ze ook een eind te maken aan de jarenlange praktijk om de anti-terrorismewetgeving in te zetten tegen de Mapuche. Maar onlangs nog, op 24 september, werden enkele leiders van de 'Coordinaro Arauco Malleco' (CAM), een Mapuche-beweging betrokken bij landbezettingen, gearresteerd onder die anti-terrorismewetgeving. Vier andere Mapuche-activisten zitten in het kader van dezelfde wetgeving al sinds juni 2016 opgesloten zonder enige vorm van proces. Ze gingen meer dan 110 dagen in hongerstaking om een eerlijk proces en een einde aan de inzet van de anti-terrorismwet tegen Mapuche te eisen. De Bachelet-regering bezweek onder de druk want het ministerie van Binnenlandse Zaken kondigde zopas aan dat de vier zullen berecht worden onder het gewone strafrecht.

Het Mapuche-conflict is voor Piñera zonder enige twijfel een veiligheidskwestie. Hij heeft het alleen maar over de inzet van meer politie. Guillier filosofeert graag over een sociaal pact tussen de Mapuche en de Chileense staat door te focussen op economische ontwikkeling en het creëren van veiligheid zodat alle Chilenen in de 'getroffen' regio in vrede kunnen leven. Hij erkent m.a.w. geen enkele van de legitieme Mapuche-eisen. Sanchez zegt dat ze wil ingaan op het voorstel van Huenchumilla om een dialoog op te starten en het conflict te bekijken als een politieke kwestie in plaats van een veiligheidsprobleem. Ze beweert ook een einde te willen stellen aan het gebruik van de anti-terrorismewetgeving, maar zwijgt als het graf over eigenlijke autonomie.

Besluit

Een andere historische sociale eis in Chili -in het bijzonder van feministische organisaties en vrouwenrechtenbewegingen- is het recht op abortus. Tot september 2017 waren alle vormen van abortus in alle omstandigheden illegaal. Het is opnieuw dankzij de onaflatende druk van deze vrouwenrechtenbewegingen dat Bachelet het engagement opnam om de wet te wijzigen zodat abortus in drie welbepaalde uitzonderingsgevallen toegelaten zou worden: in het geval van verkrachting, indien het leven van de moeder in gevaar is of indien de foetus niet levensvatbaar blijkt. Ondanks enorme tegenkanting van de rechtse partijen, de kerk en de conservatieve sectoren van de maatschappij, werd de wet goedgekeurd door het Chileense parlement en in september 2017 bekrachtigd door de handtekening van president Bachelet. Het is in de ogen van de vrouwenrechtenbeweging een eerste stap in de richting van de decriminalisering van abortus.

Sebastian Piñera verzette zich hevig tegen de abortuswet en heeft al geïnsinueerd dat hij de wet zal terugschroeven indien hij opnieuw president wordt. Guillier en zeker Sanchez -die zichzelf expliciet presenteert als een feministische presidentiële kandidaat- staan achter de wet.

Sociale bewegingen hebben historisch gezien een belangrijke rol gespeeld in de Chileense politiek en zeker de laatste jaren, sinds de studentenbeweging van 2011, is dat des te duidelijk geworden. We weten echter allemaal dat sociale bewegingen gecoöpteerd kunnen worden en dat politieke krachten deze bewegingen proberen in te perken door te stellen dat ze geluisterd hebben naar hun eisen, maar dat die vervolgens door de politiek vertaald moeten worden naar een haalbaar beleid. Dat is ook wat we zagen onder de Bachelet-regering, die vooruitgang boekte op bepaalde gebieden, maar op andere vlakken schromelijk tekortschoot (zoals in het conflict met de Mapuche). Het valt wel op dat de kandidaten in de huidige verkiezingscampagne verplicht worden standpunten in te nemen over thema's die vroeger gemakkelijk genegeerd konden worden. Dat is de verdienste van de aanhoudende druk van de verschillende sociale bewegingen in het land.

Nu Sebastian Piñera in de peilingen op kop staat met een conservatief platform dat veel van de hervormingen doorgevoerd onder Bachelet wil terugschroeven, lijkt het wel of de meerderheid van de Chilenen tegen radicale sociale veranderingen is. Maar er zijn heel wat andere factoren die de huidige voorsprong van Piñera verklaren. Veel heeft te maken met het gevoel dat Bachelets regering faalde omdat ze de economische groei niet kon stimuleren. (De beperkte groei had veel te maken met de lage mondiale koperprijzen, Chili's belangrijkste exportproduct.) De Bachelet-regering werd de afgelopen jaren ook geplaagd door een aantal politieke corruptieschandalen.

Tegelijkertijd is de gunstige positie van Piñera ook het gevolg van de tekortkomingen van de andere kandidaten. De kandidaat van de regerende coalitie Alejandro Guillier voert verschrikkelijk slecht campagne. Hij vermijdt en omzeilt hot topics, waardoor het lijkt alsof hij eigenlijk niet echt wil winnen. Beatriz Sanchez en de jonge Frente Amplio-coalitie zijn nog aan het leren wat het betekent om een nationale campagne te voeren. Ze brengen zeker nieuwe energie en ideeën maar moeten nog groeien. Het gevoel overheerst bij de bevolking dat Frente Amplio nog niet klaar is om te regeren. En dan is er nog het eenvoudige feit dat veel mensen graag stemmen op een gekend gezicht. Dat Piñera in zijn laatste jaar als president slechts op een gunstige beoordeling kon rekenen bij 25% van de bevolking, is blijkbaar alweer vergeten. Tenslotte trok slechts 50% van de Chilenen naar de stembus de vorige presidentsverkiezingen. Het vertrouwen in de reguliere politiek staat dus op een historisch dieptepunt.

Het is moeilijk om te beweren dat de sociale bewegingen de meerderheid van de bevolking vertegenwoordigen, maar het valt niet te ontkennen dat ze een stem en een rol gevonden hebben op de politieke scene. Frente Amplio probeert deze krachten nu te kanaliseren naar politieke macht. We zullen zien of het daarin slaagt.

Javier Garate-Neidhardt is een Chileense vredesactivist.


Iets fouts of onduidelijks gezien op deze pagina? Laat het ons weten!

Land

Nieuwsbrief

Schrijf je in op onze digitale nieuwsbrief.