Image
Het Roma-beleid in Italië
Foto: Yann Forget / Wikimedia Commons / CC-BY-SA-3.0
Het Roma-beleid in Italië
Artikel
11 minuten

In Palermo, de hoofdstad van het Italiaanse eiland Sicilië, bevindt zich een illegaal Roma-kamp dat al drieëntwintig jaar bestaat. Het kamp wordt voornamelijk bewoond door Roma afkomstig uit Servië en Kosovo. De meeste onder hen zijn naar Italië gevlucht in het begin van de jaren 1990 als gevolg van de etnische conflicten in de Balkan.

Roma in Palerma

De Kosovaarse Roma kregen bij hun aankomst onderdak in sociale woningen in een buitenwijk van Palermo. Maar in september 1991 kwam er protest tegen de aanwezigheid van de Roma vanwege de Italiaanse bewoners van deze buitenwijk. De huizen van de Roma werden o.a. bestookt met brandbommen. De toenmalige gemeenteraad besloot daarop de Roma te verplaatsen om verdere conflicten te vermijden. Men oordeelde dat het natuurreservaat 'Parco Della Favorita' de enige oplossing bood. De gemeenteraad koos deze onbebouwde plaats om ontevredenheid bij de inwoners van Palermo over het innemen van (sociale) woningen door vreemdelingen te vermijden. De plaatsing van de Roma in het natuurreservaat moest een tijdelijke oplossing bieden, maar ze leven er nu al meer dan twintig jaar. Op die manier ontstond het 'campo nomadi' in Palermo.
In het begin woonden er alleen Kosovaarse Roma in het kamp, later werden ook Roma uit Servië en Montenegro in het kamp gevestigd. De Roma uit Montenegro hebben het kamp ondertussen allemaal verlaten. In het begin voorzag de stad de Roma alleen van tenten, waardoor in de winter van 1991 een baby stierf van de kou. Als gevolg van dit incident kregen de Roma de toestemming van de stad om barakken te bouwen in het kamp. Doordat het zich in een natuurreservaat bevindt is het kamp echter illegaal, ondanks dat de Roma er door het stadsbestuur zelf zijn gehuisvest. Dit zorgt ervoor dat de Roma zich in een zeer onzekere positie bevinden aangezien de stad op elk moment kan besluiten om het kamp op te breken en het park te ontruimen. In tegenstelling tot de meeste Roma-kampen in Italië ligt het kamp in Palermo niet geografisch geïsoleerd van de omringende samenleving. Het kamp bevindt zich niet ver van het stadscentrum, naast het grote voetbalstadium van Palermo. Langs het kamp is er dus veel beweging, maar de hoge muren rondom het kamp zorgen voor een symbolische isolatie. Niemand ziet wat er zich achter de muren afspeelt. Doorheen de jaren hebben de bewoners hun eigen gammele huizen gebouwd in het kamp, hebben ze kleine winkeltjes opgericht en de Kosovaarse Roma hebben er zelfs een moskee opgetrokken. Er bevindt zich als het ware een klein dorp achter deze muren. De mensen in het kamp wonen er in zeer precaire levensomstandigheden aangezien de voornaamste basisvoorzieningen ontbreken. Ze wonen in barakken gemaakt uit hout of steen, die zelden waterdicht zijn en zeer vochtig en koud zijn in de winter. Elektriciteit wordt illegaal afgetapt van de elektriciteitspalen in de buurt en er is geen stromend water. Als alternatief heeft de stad vijf waterreservoirs in het kamp geplaatst. Deze worden normaal gezien dagelijks gevuld met ondrinkbaar water door een stadsdienst, behalve in het weekend. Er zijn echter al perioden geweest waarin er gedurende dertig dagen geen water naar het kamp werd gebracht, of dat niet alle reservoirs in het kamp werden gevuld. Dit is deels te wijten aan de financiële problemen van de stad, die niet altijd in staat is de stadsdiensten te betalen, maar het is ook vaak een kwestie van pure onwil vanwege het stadsbestuur. De stadsdiensten zorgen ook niet voor een regelmatige huisvuilophaling in het Roma-kamp. Dit is opnieuw te wijten aan de slechte financiële situatie van de stad en aan onwil bij het stadsbestuur. Het spreekt voor zich dat de hygiënische en sanitaire omstandigheden in het kamp dramatisch zijn door het overtollige vuilnis en het gebrek aan wateraansluiting en riolering. Efficiënte structurele ingrepen om het kamp om te bouwen tot een leefbaar gebied zijn onmogelijk door de milieueisen van het natuurreservaat.
Het 'campo Rom della Favorita' is het enige Roma-kamp in Palermo, maar sinds 2012 is er wel een nieuwe ontwikkeling zichtbaar, namelijk de komst van een groepje Roemeense Roma in de stad. Deze Roma bevinden zich voornamelijk aan Via Messina Marina, een drukke baan aan de kustlijn van Palermo. De zelfgemaakte 'huisjes' van deze Roemeense Roma zijn opgetrokken uit golfplaten en ander wegwerpmateriaal. Het zijn kleine en onstabiele nederzettingen omdat ze steeds worden verplaatst door de politie.

Het label 'nomadi'

Net als in vele Europese landen verspreiden de Italiaanse media en politiek het beeld van een ware invasie door de Roma. In werkelijkheid maken de Roma in Italië slechts 0,25 procent van de populatie uit. In de Italiaanse politiek spreekt men van een 'problema dei nomadi' (een zigeunerprobleem), een verwijzing naar de groeiende ongerustheid over de ‘bedreiging’ die de migratie van de Roma vormt voor Italië. Gedurende de regeerperiode van Berlusconi werden in het licht van dit probleem noodwetten opgesteld die de onmiddellijke uitwijzing van Roma die buiten de Europese Unie, vergemakkelijken. Eén van de meest typerende kenmerken van het Italiaans beleid ten opzichte van de Roma-bevolking is de oprichting van speciale nomadenkampen. Deze kampen zijn meestal te vinden op geïsoleerde plaatsen, wat de algemene houding ten opzichte van de Roma weerspiegelt, namelijk dat ze gescheiden moeten blijven van de Italiaanse bevolking. In Italië kunnen twee soorten kampen worden onderscheiden. Er zijn illegale kampen die meestal bestaan uit zelfgefabriceerde barakken. Daarnaast zijn er legale kampen, opgericht door de lokale regering en voorzien van het nodige sanitair en andere basisvoorzieningen. Deze legale kampen worden de klok rond bewaakt en zijn meestal omheind.
Italië stelt dat nomadisme een fundamentele culturele karakteristiek is van de Roma, waardoor ze in kampen willen wonen. Daaruit volgt dat de Italiaanse wet het recht op nomadisme en de nomadische cultuur van de Roma zou beschermen door ze in kampen te plaatsen. Deze segregatiepolitiek in de vorm van Roma-kampen is terug te vinden in heel Italië. Veel regionale wetgevingen in het land erkennen nomadisme officieel als inherent aan de Roma-cultuur. Bijgevolg stimuleren de regionale wetgevingen de lokale overheden om kampen op te richten. Het label 'nomadi' is op die manier de politiek correcte term geworden om naar de Roma te verwijzen in Italië.
Deze hele redenering is ook zeer duidelijk terug te vinden in het beleid ten opzichte van de Roma in Palermo. Het spreekt echter voor zich dat dit slechts de politieke legitimatie is om een situatie die normaal gezien niet te tolereren valt, goed te keuren. Een belangrijk gevolg van deze Italiaanse politiek is dat kampen als de normale woonplaatsen van de Roma gezien worden, als een culturele keuze in plaats van een gevolg van armoede, discriminatie en isolatie. Nomadisme is echter een cultureel kenmerk dat niet meer strookt met de levenswijze van de meeste Roma in Europa. Slechts tien procent van hen heeft vandaag nog een nomadische levensstijl, tien procent leeft semi-nomadisch en de overige tachtig procent is volledig sedentair.

Geen vluchtelingen

De gelijkstelling van Roma met nomaden is ook nadelig voor hun legaal statuut in Italië. De meeste Roma in het kamp in Palermo zijn hun land ontvlucht als gevolg van oorlog en hadden dus recht op politiek asiel. Velen onder hen hebben echter geen verblijfsvergunning gekregen als politieke vluchtelingen. Volgens socioloog Nando Sigona komt dit onder meer omdat de Roma bij hun aankomst in Italië onmiddellijk officieel bestempeld worden als nomaden. Hierdoor kunnen ze niet als vluchtelingen worden beschermd. Vluchtelingen worden immers gedwongen hun staat te verlaten, maar omdat nomaden verondersteld worden staatloos te zijn, kunnen zij geen vluchtelingen zijn. Doordat de Roma beschouwd worden als een volk zonder territorium, kent de Italiaanse grondwet hen ook geen bescherming als 'linguïstische minderheid' toe. Hierdoor is de bescherming van hun grondwettelijke rechten zwakker dan bij andere minderheidsgroepen. De behandeling van de Roma door Italië is dan ook al verschillende keren veroordeeld door de Europese Unie, de Verenigde Naties, de Raad van Europa en verschillende internationale mensenrechtenorganisaties.

De Roma die meer dan twintig jaar geleden bij hun aankomst in Palermo wel een verblijfsvergunning toegekend kregen op basis van politiek asiel, kregen dit slechts voor vijf jaar. Na vijf jaar verviel hun statuut als vluchteling waardoor de meeste bewoners van het kamp onderhevig zijn aan een constante juridische limbo. Ze moeten steeds opnieuw gebruik maken van trage en omslachtige procedures om hun verblijfsvergunning te vernieuwen. Dit illustreert het gebrekkige asielsysteem in Italië dat voornamelijk gebaseerd is op het al dan niet toekennen van tijdelijke verblijfsvergunningen. Voor 1990 was er in Italië zelfs geen sprake van een asielbeleid. Dat kwam er pas omwille van de grote toevloed van mensen die op de vlucht waren geslagen voor de oorlogen in de Balkan. Maar veel Roma uit het voormalige Joegoslavië kregen slechts tijdelijke bescherming in plaats van een permanent legaal statuut.   

Nando Sigona wijst er op dat het vaak de Italiaanse wetgeving is die het voor de Roma onmogelijk maakt om uit de illegaliteit te geraken. Om een verblijfsvergunning te krijgen moet je beschikken over een legaal paspoort. Veel Roma die staatloos zijn geworden door het uiteenvallen van Joegoslavië en de daarbij horende administratieve verwarring, hebben geen legaal paspoort. Bovendien moet je ook beschikken over een officieel adres of een job, twee dingen die voor illegale Roma moeilijk te bemachtigen zijn. Omdat de Roma in het campo Rom della Favorita afkomstig zijn uit Kosovo en Servië, en dus niet-Europese migranten zijn, ligt de situatie nog iets moeilijker. Zij bevinden zich in een zeer onzekere positie doordat ongedocumenteerde migranten van buiten de EU sneller een uitzettingsbevel ontvangen en het voor hen een stuk moeilijker is om een tijdelijke verblijfsvergunning te vernieuwen.

Wat brengt de toekomst voor de Roma in Palermo?

In 1994 werd door de toenmalige burgemeester van Palermo, Leoluca Orlando, een decreet opgesteld om het beheer van het kamp te regelen en te systematiseren. Het kamp moest voorzien worden van basisdiensten zoals licht, water, sanitaire voorzieningen en medische hulp. Hier kwam echter niets van in huis omdat dit alleen mogelijk is voor geautoriseerde kampen die ingericht zijn met basisfaciliteiten, wat nooit het geval was in Palermo. Na deze ene, onuitgevoerde stadsverordening werden er geen nieuwe meer opgesteld. Tot vandaag blijft het kamp vanuit juridisch oogpunt illegaal, wat de concrete verbetering van de levensomstandigheden van de bewoners haast onmogelijk maakt. Het bieden van hulp aan deze Roma-gemeenschap wordt daarom zo goed als volledig overgelaten aan non-profit-organisaties, zoals Idea Rom Palermo (IRP), een NGO die zeer actief samenwerkt met de bewoners van het kamp.
IRP stelt dat het stadsbestuur zich nooit heeft bekommerd om de problemen in het kamp. Er werden nooit specifieke maatregelen genomen door de gemeenteraad om een nieuwe woonplaats te zoeken of om de illegaliteit van de bewoners aan te pakken. Er wordt ook geen specifiek budget voorzien ten voordele van de Roma-gemeenschap. De houding van de gemeenteraad is sinds de verkiezingen van 2013 wel een beetje veranderd dankzij een linkse electorale overwinning. Na tien jaar van rechts bestuur in Palermo, heeft de nieuwe linkse gemeenteraad meer aandacht voor de Roma-gemeenschap. Het huidige bestuur is meer gericht op solidaire acties ter bescherming van minderheden en toont een grotere economische bereidheid. Niettemin stelt de voorzitster van Idea Rom Palermo dat de concrete situatie van de Roma in het kamp sindsdien nog steeds niet verbeterd is. De gemeenteraad blijft maar debatteren over de verplaatsing van de Roma, maar er wordt geen actie ondernomen. Er was op een bepaald moment sprake van het oprichten van een legaal kamp met de nodige (sanitaire) voorzieningen. Voor de Roma is dit echter geen oplossing aangezien zij net willen ontsnappen aan de economische, culturele en politieke segregatie die gepaard gaat met het leven in een kamp.

Nomadisme en de Roma in Palermo

In mijn eindwerk voor het behalen van de graad master in de sociale en culturele antropologie onderzocht ik of nomadisme daadwerkelijk een inherent deel is van de Roma-cultuur, zoals de Italiaanse politiek stelt. Uit mijn onderzoek bleek dat er zeker zoiets bestaat als een Roma-cultuur, die onder meer terug te vinden is in hun taal, hun feesten, hun religie en hun bewuste identificatie als Roma. Maar de Roma in Palermo hebben nooit een nomadenleven gekend, niet in Italië, noch voordien in Kosovo en Servië. Deze Roma koesteren ook niet de wens om in de toekomst als nomaden te gaan leven. Indien de oorlog niet was uitgebroken, hadden ze hun land waarschijnlijk zelfs nooit verlaten. De meesten onder hen wonen ondertussen al meer dan twintig jaar in Italië in de hoop dat ze daar een stabiel en sedentair leven kunnen opbouwen. Deze mensen bestempelen en behandelen als nomaden op juridisch en politiek vlak, druist in tegen hun wens om erkend te worden als gewone burgers, met alle daarbij horende rechten en plichten. Na al die jaren zijn de meeste Roma in het kamp toch op verschillende manieren geïntegreerd geraakt in de lokale samenleving. De meesten van hen verlangen er dan ook naar om hun Roma-identiteit te combineren met het Italiaans burgerschap. Maar door de moeilijkheden om het Italiaans burgerschap te verkrijgen en door hen af te zonderen in een kamp worden deze Roma toch buiten de samenleving gehouden.

Besluit

Het etiket 'nomadisme' blijft er voortdurend voor zorgen dat de Roma in Italië als een aparte groep bekeken worden, anders dan de ‘gewone’ migrant of vluchteling. Deze aparte categorisering is niet alleen gebaseerd op een levensstijl die vreemd is aan de meeste Roma in Italië, door hen te definiëren als een unieke groep worden hen tevens verschillende rechten ontnomen, zoals het recht op politiek asiel. Daarbij zorgt de term nomadisme er voor dat de reden voor hun migratie verkeerd wordt begrepen. Wanneer nomadisme als een raciaal en cultureel kenmerk wordt gebruikt om migratie te verklaren, worden de werkelijke redenen zoals de economische en politieke push– en pullfactoren totaal genegeerd.

 

Margot Van den Heede heeft een master in de sociale en culturele antropologie. Ze liep stage bij de NGO 'idea Rom Palermo' en daarna bij de NGO 'European Roma and travellers Forum'.

 

Dit artikel is ook verschenen in het tijschrift Vrede nov - dec 2014.


Iets fouts of onduidelijks gezien op deze pagina? Laat het ons weten!

Land

Nieuwsbrief

Schrijf je in op onze digitale nieuwsbrief.