Op 20 mei landde Trump in de Saoedische hoofdstad Riyad, de eerste bestemming van zijn eerste officiële buitenlandse trip als president van de Verenigde Staten. Kersverse presidenten kiezen als eerste officiële buitenlandse bestemming doorgaans een Noord-Amerikaans land. Zo trokken John F. Kennedy, Lyndon Johnson, George H.W. Bush, Bill Clinton en Barack Obama naar Canada. Gerald Ford, Ronald Reagan en George W. Bush reisden naar Mexico. Richard Nixon en Jimmy Carter verkozen Europa als eerste internationale bestemming. Dat Trump Saoedi-Arabië koos, onmiddellijk gevolgd door Israël, was alleszins niet omdat hij stond te trappelen om een coherent vredesbeleid te gaan voorleggen.

De acties van president Trump in het bredere Midden-Oosten in de periode voor zijn bezoek aan Riyad wezen al op de afwezigheid van een weloverwogen beleidskader. Hoewel hij in zijn electorale campagne systematisch stelde dat Syrië “niet het probleem was van de VS” en hij Obama meerdere malen aanspoorde om het land niet te bombarderen, autoriseerde Trump begin april een eerste militaire aanval op Syrië. In het kader van een actie tegen de Islamitische Staat (IS) dropte hij op 13 april “the Mother of all Bombs” op de oostelijke Afghaanse provincie Nangarhar. Het kleine dorpje Asadkhel werd volledig van de kaart geveegd en Trump toonde zich uiterst fier over de uitzonderlijke vernietigingskracht van het gebruikte militaire tuig. Verder zwoer Trump uiteraard trouw aan de staat Israël maar was hij blijkbaar ook van plan om de Amerikaanse financiële hulp aan Jordanië en Egypte, twee van Amerika's belangrijke bondgenoten in de regio, te halveren. Kortom, het was uitkijken naar wat Trump in Riyad zou gaan verkondigen over Amerika's strategie in het Midden-Oosten.

Wapendeal

De Amerikaanse president werd als een ware koning verwelkomd door de Saoedi's, met alle bijbehorende pracht en praal. In de straten van Riyad hingen overal aanplakboden met foto's van koning Salman en president Trump. Op de voorgevel van het Ritz-Carlton hotel, waar de president en zijn entourage verbleven, werd een portret van Trump geprojecteerd dat vijf verdiepingen bedekte. En in een zeer geslaagde poging om Trumps reeds opgeblazen ego nog meer te strelen, kreeg hij prompt het Ordeteken van Abdulaziz Al Saud aangeboden, een orde toegekend voor 'eerzame verdiensten aan het Koninkrijk'. Wat die verdiensten inhielden, werd later op de dag duidelijker. De steenrijke Saoedische sjeiks en self made miljardair Trump spreken immers dezelfde taal, die van het geld. De eerste dag van zijn visite werd bezegeld met een economische deal van 350 miljard dollar die belangrijke wapentransacties omvat. Saoedi-Arabië zou ter waarde van 110 miljard dollar wapens aankopen in de VS. Het zou onder meer gaan over raketafweersystemen van Lockheed Martin en bommen geproduceerd door Raytheon. Dat Saoedi-Arabië in Jemen sinds maart 2015 een bombardementencampagne leidt waarbij al meer dan 10.000 burgerdoden vielen, vormt blijkbaar geen beletsel voor Trump. (In de volgende maanden en jaren zal moeten blijken of de aangekondigde wapendeal louter een principeverklaring betrof zonder concrete gevolgen of niet. Trump is immers niet vies van ambigue en inaccurate uitspraken). Op de tweede dag van zijn verblijf in Riyad kondigde hij “het gezegende nieuws” van het investeringsakkoord, dat “vele duizenden jobs zal creëren in Amerika”, triomfantelijk aan in een toespraak gericht tot de aanwezige leiders van meer dan 50 moslimlanden of landen met een moslimmeerderheid. Zij verzamelden, samen met de wereldpers, om een beter zicht te krijgen op het nevelige buitenlands beleid van de nieuwe president. In zijn electorale campagne liet Trump immers uitschijnen een nationalistische en militair non-interventionistische politiek na te streven, maar in de praktijk ondernam hij al verschillende acties in de regio die dat tegenspreken.

Terrorisme

Dat uitgerekend Donald Trump op de tweede dag van zijn eerste officiële presidentiële tour een toespraak zou geven aan een congreszaal vol moslims, had niemand op voorhand kunnen voorspellen. Trump staat immers bekend om zijn islamofobie en zijn negatieve commentaren over moslims. Hij had het in zijn verkiezingscampagne zelfs over het sluiten van alle moskeeën, het creëren van een databank van alle moslims in de Verenigde Staten en het beletten van moslims om het land te betreden. “De islam haat ons”, verklaarde hij in maart 2016. Sinds hij zijn ambt opnam als president, probeerde hij al meermaals effectief een inreisverbod voor moslims afkomstig uit 7 (later 6) “gevaarlijke landen” op te leggen. Het verbod werd echter iedere keer verworpen door het Amerikaans gerecht omdat het mensen uitsluit op basis van hun religie. De speech van Trump in Riyad werd naar verluidt geschreven door de extreemrechtse ideoloog Stephen Miller, die de architect is van Trumps 'moslimban'. De toon ervan was uiteraard aangepast aan het publiek. Trump die duidelijk ingenomen was met zijn luisterrijke ontvangst dweepte openlijk met zijn Saoedische gastheren en leverde verder een toespraak af die bol stond van de clichés en de regelrechte leugens. De politieke standpunten die hij innam, blonken uit in simplisme, en dan nog een zeer gevaarlijke vorm ervan.

Het belangrijkste onderwerp van zijn toespraak was de strijd tegen het terrorisme en het islamistisch extremisme. Amerika “streeft naar vrede”, maar “moslimlanden moeten bereid zijn om de last te delen als we het terrorisme willen verslaan en zijn kwade ideologie naar de vergetelheid willen bannen”. Trump moedigde alle aanwezige leiders aan om terroristen en extremisten uit te elimineren: “Drijf. Ze. Uit. Drijf ze uit uw gebedshuizen. Drijf ze uit uw gemeenschappen. Drijf ze uit uw heilig land en drijf ze uit deze aarde”.

Hij zweeg in alle talen over de activiteiten van maatje Saoedi-Arabië, dat het extremisme, de onverdraagzaamheid en het geweld die de VS beweert te willen uitroeien, net ongegeneerd voedt. De Saoedi's exporteren al decennialang een fundamentalistische, misogyne en onverdraagzame interpretatie van de islam, het wahabisme, naar de rest van de wereld (ook naar West-Europa). De afgelopen dertig jaar spendeerde het koninkrijk ongeveer 4 miljard dollar per jaar aan moskeeën, scholen (madrassas), prekers en schoolboeken ter verspreiding van het wahabisme en anti-westerse gevoelens. In het bredere Midden-Oosten financieren de Saoedi's bovendien gewapende groeperingen die gelijkaardige fundamentalistische ideeën aanhangen. In een door WikiLeaks onthulde diplomatieke kabel uit 2009 stelt de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton: “Donors in Saoedi-Arabië zijn de belangrijkste bron van financiering voor soennitische terroristische groepen in de wereld… Saoedi-Arabië blijft een belangrijke financiële steunbasis voor al-Qaeda, de Taliban, Lashkar e-Tayyiba, en andere terroristische groepen”. Ook in Syrië steunen de Saoedi's de meest extremistische sektarische krachten, zoals Ahrar al-Sham en Jaysh al-Islam. De huidige mondiale vijand nummer 1, IS, wordt nu officieel veroordeeld door de Saoedische regering, maar veel experten -waaronder de auteur van het Commissierapport over de aanslagen van 9/11, senator Bob Graham- geloven dat IS een product is van Saoedische idealen, Saoedisch geld en Saoedische organisatorische steun. Over de historische verantwoordelijkheid van de VS zelf bij het ontstaan van gewelddadige islamistische groeperingen zoals al-Qaeda, repte president Trump uiteraard ook met geen woord in zijn toespraak. Trump heeft geen boodschap aan de eertijdse programma's van de CIA ter ondersteuning van islamisten in Afghanistan, aan de decennialange methodische assistentie aan fundamentalisten als tegenwicht voor de linkse pan-Arabische en anti-imperialistische bewegingen in het bredere Midden-Oosten of aan de opeenvolgende militaire interventies die de zaadjes plantten voor escalerend sektarisch geweld en aan de wieg stonden van islamistische terroristische groepen (met name in Irak). Wie weet is Trump zelfs niet eens op de hoogte van deze feiten. Hij lijkt alvast niet opgezadeld met een overmatige kennis van de wereldgeschiedenis.

Iran als boeman

Wie wordt dan wel met naam en toenaam verantwoordelijk gesteld voor het terrorisme in de wereld? Iran (dat niet was uitgenodigd voor deze conferentie van moslimlanden). In de aan de gang zijnde regionale machtsstrijd tussen Teheran en Riyad steunt Iran in verschillende conflicten in het Midden-Oosten bepaalde groepen en regimes met een sjiitische achtergrond (de officiële staatsreligie in Iran), maar het spendeert zeker geen miljarden om een fundamentalistische interpretatie van de islam te mondialiseren zoals Saoedi-Arabië doet. Men kan er niet onderuit dat de plegers van terroristische aanslagen in Europa en de VS doorgaans een soennitische achtergrond hebben en dat Iran er voor niets tussen zit. Terwijl ondertussen genoegzaam bekend is dat de aanstichters en 15 van de 19 plegers van de 9/11-aanslagen in de VS Saoedische staatsburgers waren, waren er de afgelopen jaren nergens ter wereld Iraniërs betrokken bij terroristische aanslagen. Toch lijkt Trump IS en Iran op gelijke hoogte te stellen. De contradictie dat Iran één van de grootste zelfverklaarde vijanden van IS is, lijkt volledig verloren te gaan aan de president. Ook de meeste andere aan internationaal terrorisme gelieerde groepen, zoals Al-Qaeda, zijn soennitisch en uitgesproken anti-Iran en anti-sjia. Trump laat zich echter niet van de wijs brengen door feiten. “De grootste bedreiging voor vrede en stabiliteit in de regio is Iran”, stelde hij. Teheran biedt terroristen “de veilige haven, de financiële steun en de sociale status die nodig zijn voor rekrutering” en zo “wakkeren ze het vuur van het sektarisch conflict en de terreur aan”, aldus Trump. Hij riep ook “alle naties met een geweten” op om Iran te isoleren en “te bidden voor de dag dat het Iraanse volk de rechtvaardige en rechtschapen regering krijgt die ze verdient”. Dat hij deze onverholen oproep tot regimeverandering deed op het grondgebied van een brutaal repressieve absolute monarchie, leek niets af te doen aan zijn overtuiging. Op gepassioneerde toon beweerde hij dat de Iraanse bevolking het meest te lijden heeft onder het staatsterrorisme ondersteunende regime in Teheran: “Het Iraanse volk heeft ontberingen en wanhoop moeten doorstaan ten gevolge van het roekeloze streven van zijn leiders naar conflict en terreur”. De Iraanse minister van Buitenlandse Zaken Javad Zarif reageerde cynisch op Twitter: “Iran -dat zopas echte verkiezingen achter de rug heeft- wordt aangevallen vanuit dat bastion van democratie en matigheid”, duidend op Saoedi-Arabië.

Tel Aviv wrijft zich dan weer in de handen met Trumps verbale aanvallen op Iran. De nucleaire regionale macht Israël heeft het immers al langer op Iran gemunt. Toen Obama (samen met het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Rusland, de EU, China en Duitsland) in 2015 een nucleaire deal sloot die moet garanderen dat Iran geen kernwapen kan verwerven, noemde de Israëlische premier Netanyahu dit “een capitulatie” en een “vergissing van historisch formaat”. Trump was het volmondig met hem eens en beweerde tijdens zijn campagne dat zijn “eerste prioriteit”, indien hij verkozen werd, “de ontmanteling van deze rampzalige deal” zou zijn. Begin februari bestempelde de president het akkoord nog “als de slechtste deal ooit”. Dat weerhield de president er contradictorisch genoeg niet van om het akkoord op 17 mei, vlak voor zijn afreis naar het Midden-Oosten, te verlengen (hoewel hij wel een aantal extra sancties oplegde gericht tegen Iraanse functionarissen). Desalniettemin klinken Trumps agressieve uithalen naar Iran, Netanyahu als muziek in de oren. De Amerikaanse president, die rechtstreeks van Riyad naar Tel-Aviv vloog op 22 mei verzekerde de Israëlische politieke elite: “Er is een groeiend besef onder uw Arabische buren dat ze een gemeenschappelijk belang hebben met u in de vorm van de dreiging die uitgaat van Iran”. Trump wil Iran duidelijk terug herleiden naar een pariastatus en lijkt een reactionaire regionale alliantie te consolideren ter ondersteuning van een militaire opbouw tegen het land. In de Verenigde Staten zelf voelen de neoconservatieve haviken zich gesterkt door de uitspraken van Donald Trump en hebben ze de aloude plannen voor regimeverandering terug uit de kast gehaald. In de entourage van de president zitten alvast een aantal hevige voorstanders van een aanval op Iran, zoals minister van Defensie James Mattis. Volgens de New York Times was generaal Mattis toen hij van 2010 tot 2013 aan het hoofd stond van het VS-Centraal Commando (CENTCOM) zodanig geobsedeerd door Iran dat Obama hem vroeger naar huis stuurde. De huidige bevelhebber van CENTCOM, generaal Joseph Votel, beschreef Iran in maart 2017 in een parlementair comité als “de grootste lange termijn bedreiging voor de stabiliteit” in het Midden-Oosten. Hij verklaarde: “We moeten kijken naar mogelijkheden om hun activiteiten te verstoren, via militaire middelen of andere middelen.” Het hoeft niet gezegd dat een militaire escalatie meer dan rampzalig zou zijn voor de regio.

Besluit

Hoe Trumps attitude, zijn algemene strategie en zijn concrete beleid ten opzichte van het Midden-Oosten zullen evolueren, valt nog af te wachten, maar er is alvast één zekerheid: de onvoorwaardelijke steun van de VS aan Israël. Zoals het 27-uren durende bezoek van Trump aan de joodse staat bevestigde, kan Netanyahu op beide oren slapen. Net zoals de Amerikaanse presidenten die hem voorgingen zal Trump Israël blijven afschermen van het internationaal recht en elk officieel aansprakelijkheidsmechanisme, terwijl hij tegelijkertijd de ogen stevig dichtknijpt voor de aanhoudende schendingen van de mensenrechten van de Palestijnen.

Eigenlijk komt Trumps visie op vrede en stabiliteit in de regio voorlopig neer op het verzekeren van genormaliseerde relaties tussen Israël en de Arabische bondgenoten van de VS. Dit moet resulteren in de creatie van een Amerikaans-Israëlische-Saoedische alliantie. Volgens vooraanstaand Midden-Oosten correspondent Robert Fisk streeft Trump naar de oprichting van een soort 'Arabische NAVO' onder leiding van Riyad, bestaande uit soennitische moslimlanden (o.a. de Golfstaten, Turkije, Irak en Jordanië) die bereid zijn om IS te bombarderen. Deze islamitisch-soennitische coalitie moet met de steun van Israël en de VS, het islamitisch-sjiitische blok (Iran, Syrië, Hezbollah, de Houthi's in Jemen) verslaan in een versimpeld verhaaltje waarin de goeden tegenover de stoute terroristen geplaatst worden. Als we op de uitspraken van Trump in zowel Saoedi-Arabië als Israël afgaan, kunnen we de plannen van Trump in het Midden-Oosten als volgt samenvatten: verdere militarisering van de regio, het kiezen van een uitgesproken kant in een sektarisch conflict dat de VS volop heeft helpen construeren en het streven naar een regimewissel in Iran, eventueel via militaire interventie. Hoe Irak binnen dit beleid past, is niet duidelijk. Daar houdt de VS net de sektarisch sjiitische regering van Haider al-Abadi in stand die ook door Iran ondersteund wordt. Hoe dan ook lijkt vrede in het Midden-Oosten verder weg dan ooit.