Een controversieel wetsvoorstel van de regering zou een van de laatste instellingen die de autoriteiten verantwoordelijk houdt, wegvagen. Het zou ook kunnen leiden tot VS-sancties.
Meer dan 1000 journalisten in Polen hebben een open brief ondertekend tegen de controversiële mediawet. Het is het grootste protestinitiatief dat de pers in het land ooit ondernomen heeft.
Journalisten en de oppositie stellen dat de wet een poging is van de regerende Recht en Rechtvaardigheid Partij (PiS) om haar greep op de kritische media te vergroten in een land dat de laatste 6 jaar al van de 16de naar de 64ste plaats afgleed in de World Press Freedom Index – de laagste rangschikking voor het land sinds de NGO ‘Reporters Without Borders’ de index in het leven riep.
Het wetsvoorstel, dat onlangs werd goedgekeurd door het Lager Huis van het parlement, zou niet EU-landen verbieden een controlerend aandeel te hebben in Poolse media. De PiS-regering -aan de macht sinds 2015- beweert dat het wetsvoorstel “de mediavrijheid op geen enkele wijze belemmert” en bedoeld is om te voorkomen dat mediakanalen “gekocht worden door een entiteit uit Rusland, China, of een Arabisch land”. Maar in de praktijk viseert het één bepaalde, populaire nieuwszender die zich vaak kritisch uitlaat over de regering: TVN.
Polen gleed de laatste 6 jaar af van de 16de naar de 64ste plaats in de World Press Freedom Index.
Indien goedgekeurd door de Senaat en president Andrzej Duda, zal de wet de Amerikaanse mediagroup Discovery verplichten om zijn meerderheidsaandeel in TVN te verkopen. Volgens Marta Kotwas, een doctoraal onderzoekster aan de University College (Londen), gespecialiseerd in Poolse politiek en maatschappij, zouden staatsbedrijven, bijvoorbeeld in de Poolse energiesector, dan de mogelijkheid krijgen om de zender uit te kopen.
Anna Wojcik van OKO.press, een Poolse onafhankelijke website voor onderzoeksjournalistiek, stelt dat PiS nooit eerder zo veel invloed heeft gehad over de openbare media als nu. De regering heeft geprobeerd om kritische stemmen zoveel mogelijk te onderdrukken via wetgeving en rechtszaken.
Het nieuwe wetsvoorstel heeft de angst onder journalisten doen toenemen dat Polen de marktregulering wil kopiëren die ingevoerd werd in Poetins Rusland en Orbáns Hongarije, waar de staat de controle over de meeste reguliere media heeft overgenomen.
De brief -een initiatief van Mariusz Jałoszewski, een journalist bij OKO.pers en Wojciech Czuchnowski van de grootste Poolse krant Gazeta Wyborcza- omschrijft het wetsvoorstel als de finale fase van “de overname van de controle over de laatste instellingen die de autoriteiten van het land verantwoordelijk stelt”.
Geloofwaardigheid en investeringen
De meerderheid van de Poolse oppositiepartijen verzette zich tegen het wetsvoorstel -ook de Overeenkomstpartij, één van de twee juniorpartners van PiS in de coalitie van Verenigd Rechts die sinds 2015 aan de macht is.
Een dag voor de parlementaire stemming over de mediahervorming, stapte de conservatief-liberale Overeenkomstpartij (Porozumienie) uit de coalitie, nadat eerste minister Mateusz Morawiecki (PiS), de leider van deze partij, Jaroslaw Gowin, ontslagen had als vicepremier en minister van Ontwikkeling en Arbeid.
Gowin, een uitgesproken criticus van het PiS-leiderschap, botste met Morawiecki over verschillende kwesties, onder meer het media-wetsvoorstel. Hij waarschuwde dat die de geloofwaardigheid en het investeringsklimaat van het land zou schaden en “ons bovenal zou blootstellen aan een compleet irrationele strijd met onze belangrijkste veiligheidsgarantie, de VS”.
Door het vertrek van de Overeenkomstpartij verliest de regering haar meerderheid in de 460-leden tellende Sejm, het Lager Huis van het parlement, waardoor ze voor het mediawetsvoorstel op zoek moest naar steun bij andere groepen. Het voorstel moet nog naar de Senaat, waar de oppositie een krappe meerderheid heeft en het waarschijnlijk verworpen zal worden.
Door het vertrek van de Overeenkomstpartij verliest de regering haar meerderheid in het 460-leden tellende Lager Huis.
Na de stemming in de Sejm postte de voorzitter van de Senaat, Tomasz Grodzki, op Twitter: “De democratische meerderheid in de Senaat zal een regeringsaanval op de onafhankelijkheid van de media nooit goedkeuren”. Als de Senaat het wetsvoorstel verwerpt, moet de PiS een grotere meerderheid vinden in het Lager Huis om het veto teniet te doen, maar haar meerderheid is niet langer veiliggesteld.
Volgens Wojcik kan de mediawet “een test” zijn voor de capaciteit van de regerende partij om steun te vergaren. In voorgaande jaren had PiS het zeer gemakkelijk, met een duidelijke meerderheid in zowel het Lager Huis als de Senaat, waardoor ze in staat was om wetgeving door te drukken op een paar uren tijd. “De dynamiek in het parlement is aanzienlijk veranderd en de uitkomst is niet zeker”, voegde Wojcik toe.
Het wetsvoorstel maakt deel uit van een reeds jarenlang aanhoudende inspanning van PiS om de private media opnieuw ‘Poolser’ te maken. “De Poolse media zou Pools moeten zijn”, zegt Jaroslaw Kaczynski, partijvoorzitter van PiS en de de facto leider van het land. Hij beweert ook al lang dat buitenlandse deelnemers een buitensporige invloed hebben op Poolse publieke debatten.
In 2016 werd wetgeving goedgekeurd die de Poolse regering de macht gaf om de leidinggevenden van de openbare televisie- en radio-omroepen aan te stellen en te ontslaan. Sindsdien zijn meer dan 200 journalisten van de openbare televisie-omroep TVP opgestapt of de laan uitgestuurd, waaronder prominente nieuwsankers en verslaggevers.
Het regionale nieuws is ook “ernstig beïnvloed” door de inspanningen van de regerende partij om de media te ‘verpoolsen’, stelt Kotwas. Vorige maand kocht PKN Orlen, een door de staat gecontroleerde Poolse olieraffinaderij, Polska Press over van zijn Duitse eigenaar. Polska Press is een toonaangevende uitgever van 20 regionale kranten en meer dan 500 websites met een online lezerspubliek van meer dan 17 miljoen.
Hoewel de voorzitter van PKN Orlen beweerde dat niemand ontslagen zou worden en dat er geen politieke inmenging zou volgen, werden er ondertussen ten minste acht hoofdredacteurs van Polska Press-uitgaves opzij geschoven of afgedankt. “De meeste mensen die ontslagen werden, waren geen voorstanders van de regerende partij”, stelt Kotwas.
Wojcik wijst op een aanzienlijke stijging van het aantal rechtszaken tegen mediakanalen door staatsorganen en NGO’s die rechtstreeks of onrechtstreeks ondersteund worden door de overheid. “Het belangrijkste doel is het uitputten van de financiële en emotionele middelen van de kranten” en het werk van de journalisten moeilijker te maken, zegt ze.
Er is een aanzienlijke stijging van het aantal rechtszaken tegen mediakanalen door staatsorganen.
Tegen OKO.press werden zeker 7 rechtszaken aangespannen door rijke zakenmensen, bedrijven en politici. Gazeta Wyborca werd al geconfronteerd met 57 rechtszaken. “Kranten maken meer juridische kosten om uit te zoeken of artikels hen gerechtelijke problemen zouden kunnen opleveren – het is een inperking”, voegt Wojcik toe.
Nu heeft de regerende partij zijn zinnen gezet op TVN, “een van de weinige overblijvende TV-kanalen die zich kritisch uitlaat over de regering”, zegt Alberto Alemanno, professor EU-recht aan het HEC in Parijs. Sommige Polen omschrijven TVN als “de beste politieke oppositie van het land”, stelt Aleks Szczerbiak, professor Politicologie aan de Sussex Universiteit. TVN’s avondlijke nieuwsprogramma was in de eerste helft van 2021 het meest bekeken in Polen, met een kijkersaandeel van meer dan 20%.
PiS beweert dat de wetgeving nodig is om vijandige landen als Rusland en China te beletten om de controle over de Poolse media over te nemen - een argument dat door Alemanno omschreven wordt als “vergezocht”. Hij legt uit dat “er nog geen enkele poging geweest is door Rusland of enige andere autocratische regering om de Poolse media te penetreren”.
International betrekkingen
De druk op TVN, een van de grootste Amerikaanse investeringen in Polen, dreigt de banden met de VS onder druk te zetten en de relaties met de EU verder te verslechteren. “Deze kwestie zorgt ervoor dat functionarissen op hoge niveaus de betrekkingen tussen Polen en de VS in vraag stellen. Nochtans heeft Polen de Amerikaanse en Europese steun nog nooit zo hard nodig gehad”, zegt Alemanno.
Sinds het aantreden van de Biden-regering zijn de relaties tussen Polen en de VS “aanzienlijk verslechterd” stelt Szczerbiak. PiS-functionarissen kregen niet lang geleden kritiek van Washington voor hun retoriek tegen anti-LGBTQ+-rechten. Vorige maand veroordeelde Polen een deal tussen de VS en Duitsland die de voltooiing van Nord Stream 2 -een controversiële Russische gaspijpleiding naar Europa- mogelijk maakt zonder verdere VS-sancties. Polen argumenteerde dat Nord Stream 2 Rusland te veel invloed zou kunnen geven op de nationale Europese veiligheid.
Washington heeft Warschau gewaarschuwd dat de mediawet onvermijdelijk schade zal toebrengen aan de “defensie, zaken en handelsrelaties” van het land. VS-minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken zei dat hij “diep verontrust” was door de goedkeuring van het wetsvoorstel in het Lager Huis, die “de mediavrijheid bedreigt en Polens sterk investeringsklimaat zou kunnen ondermijnen”. De VS overweegt zelfs sancties op te leggen aan Polen als de mediawet wordt ingevoerd en Discovery wil juridische stappen ondernemen tegen het land voor wat het een “discriminerende” campagne tegen TVN noemt.
Op 12 augustus tweette Vera Jourova, een lid van de Europese Commissie: “Pluralisme in de media en diversiteit van opinie worden door sterke democratieën verwelkomd, niet bestreden. Het voorstel voor de Poolse omroepwet geeft een negatief signaal”.
De mediawet is slechts het recentste twistpunt tussen de EU en Polen, die al jaren op gespannen voet staan met elkaar vanwege de ontmanteling door Warschau van de scheiding der machten. Zo zijn er ook de controversiële juridische hervormingen, die zouden toestaan dat rechters onderzocht en gesanctioneerd kunnen worden voor hun gerechtelijke uitspraken.
De mediawet is slechts het recentste twistpunt tussen de EU en Polen, die al jaren op gespannen voet staan met elkaar.
Er staat veel op het spel voor Polen, aangezien de nieuwe begrotingsregels de EU in staat stellen om de stroom van subsidies naar lidstaten die de fundamentele principes van de rechtstaat schenden, te staken. De uitvoerende arm van de EU heeft de goedkeuring van Polens COVID-19 herstelplan al tegengehouden, waardoor 23.9 miljard euro aan stimulusfondsen die opzijgezet zijn voor Warschau, in het gedrang komen.
Volgens Alemanno toont de mediawet aan dat het Pools politiek leiderschap “bewustzijn en luciditeit ontbeert”. Hij voegt toe dat het conflict rond de hervorming deel uitmaakt van een veel bredere clash tussen “een liberale multipolaire wereld versus een veel meer autoritaire en nationalistische” en dat het lot van het media-wetsvoorstel beschouwd zal worden als een “casestudy” over de staat van de democratie in Polen.
Dit artikel verscheen eerder op OpenDemocracy.