Rechtstreekse verkiezingen voor het hele gerechtelijke apparaat. Mexico deed het op zondag 1 juni - het enige land in de hele wereld. Om te weten of het experiment volledig is geslaagd, is het nog te vroeg.

Participatiegraad: 13%. In Mexico Stad: 15%. Dat kan zeer weinig lijken en is het ook. Maar toen de vorige president in 2022 een referendum organiseerde om te weten of hij aan de tweede helft van zijn mandaat kon beginnen, was de opkomst ook nauwelijks 17%. Er werd gevreesd dat het voor deze verkiezingen minder dan 10% kon zijn.

Waarom?

Men kan zich afvragen waarom deze verkiezingen nodig waren. Het gerechtelijk apparaat in Mexico is door en door corrupt, en zelfs volgens leden van de rechtse oppositie is minstens de helft van de ambten het resultaat van nepotisme. Men is rechter omdat broer, zus, vader, moeder, oom of tante rechter is.

De straffeloosheid in het land is schrijnend groot. Nauwelijks 1% van alle rechtszaken worden tot een goed einde gebracht. Keer op keer worden zware misdadigers uit de gevangenis vrijgelaten of omgekeerd worden mensen jarenlang vastgehouden zonder proces. De privileges die de hoogste gerechtelijke ambten zichzelf hebben toegekend zijn bovendien gewoon decadent.

Toen het Hooggerechtshof tijdens het mandaat van de vorige linkse president, Andrés Manuel Lopez Obrador (2018-2024), tot vier keer toe wetgeving vernietigde die door het parlement was goedgekeurd, was de maat vol voor de president. Hij was het die het initiatief nam om deze verkiezingen te organiseren. De praktische uitvoering was het werk van de nieuwe regering onder leiding van zijn partijgenote, presidente Claudia Sheinbaum.

Tot het laatste moment waren de pogingen om de verkiezingen te boycotten zeer intensief. Rechters probeerden de wetgeving tegen te houden, in het Hooggerechtshof werden stemmingen georganiseerd die geen enkele democratische toets konden doorstaan, enz.

De afgelopen weken werd ook nog gedreigd door de radicalere delen van een grote lerarenvakbond (CNTE) om de verkiezingen te boycotten. De lerarenvakbond bezet al weken het centrale plein in Mexico Stad uit protest tegen de pensioenhervorming van 2007 -onder de conservatieve regering van president Felipe Calderón- die de pensioenen in de publieke sector heeft overgeheveld naar een geprivatiseerd systeem, wat heeft geleid tot lagere pensioenen. (De compensatievoorstellen van de huidige regering in de vorm van salarisverhogingen en pensioentoelagen worden tot nog toe niet aanvaard door de vakbond, nvdr.)  

Een makkelijke klus was het dus niet, en gelet op de vele hindernissen kan de organisatie van de verkiezingen op zich al als een succes worden beschouwd. Dat zo weinig mensen zijn gaan stemmen heeft een makkelijke verklaring. Het interesseert hen nauwelijks. De meeste mensen krijgen tijdens hun leven ook niet te maken met het gerechtelijk apparaat.

Een tweede reden is beslist dat veel mensen het niet begrepen. Er moest gekozen worden voor 881 federale ambten plus een veel groter aantal regionale en lokale ambten. De stembiljetten hadden verschillende kleuren: voor het Hooggerechtshof, voor de Electorale Rechtbank, voor de tuchtraad, voor magistraten, voor rechters in eerste aanleg en in beroep, met telkens een lange lijst met namen van kandidaten die zo goed als niemand kent. Veel van de ondervraagde kiezers gaven dan ook toe dat ze willekeurig hadden gekozen. Ze gingen stemmen uit plichtsbesef of uit loyauteit. Het stemhokje ingaan met zes stembiljetten voor de federale ambten en nog minstens drie voor de regionale ambten, eenvoudig is het niet. Tel daarbij dat er in sommige Mexicaanse deelstaten, zoals Vera Cruz en Durango, ook lokale verkiezingen georganiseerd werden. Een half uur per kiezer in het stemhokje was geen uitzondering.

Omdat de verkiezingen zo controversieel waren, werden de regels van het spel vrij streng opgesteld. Politieke partijen moesten volledig uit de campagne wegblijven, kandidaten mochten slechts een beperkt bedrag aan hun propaganda besteden, de bekendmaking van de verkiezing zelf was volledig in handen van de Nationale Electorale Raad. De begroting voor de organisatie was eveneens beperkt.

Er werd een behoorlijk aantal kleine incidenten gemeld tijdens de verkiezingen, maar niets ernstig. Wellicht zal de oppositie wel zorgen voor tientallen klachten.

Oppositie

Om te beseffen hoe controversieel deze verkiezingen waren, is het goed even terug te denken aan de verkiezing van Claudia Sheinbaum, nu één jaar geleden. Ze stond als leider van Morena (‘Movimiento de Regeneración Nacional’) bekend als een linkse kandidate, maar dat leek de financiële markten niet te deren. De beurzen deden het goed, de Mexicaanse peso stond sterk. Toen bleek dat ze niet enkel de presidentsverkiezingen won, maar tegelijk een absolute meerderheid haalde in het parlement, keerde het spel. Men besefte dat ze de Grondwet zou kunnen wijzigen, en dat ze de verkiezingen voor het gerechtelijk apparaat er effectief zou kunnen doorduwen. Vanaf dan werd de tegenstand erg groot.

De Grondwet werd ondertussen herhaaldelijk gewijzigd. En het gerechtelijk apparaat is nu hervormd. Wat het eindresultaat zal zijn, is nog niet geweten. De tellingen kunnen een tiental dagen in beslag nemen. Eén telling is bijna rond, die voor het Hooggerechtshof. De volgende voorzitter van het Hooggerechtshof wordt waarschijnlijk Hugo Aguilar Ortiz, een inheems jurist. Na hem komen de drie progressieve vrouwen die al in het vorige Hof zetelden. De overige leden waren geen kandidaat meer en gaan met een bijzonder royaal pensioen naar huis.

De argumenten van de oppositie waren tegenstrijdig, maar de rechtse media hadden woorden te kort om ervoor te waarschuwen dat de democratie en de rechtsstaat in gevaar kwamen door de gerechtelijke verkiezingen. Aan de ene kant werd gezegd dat de regeringspartij alle kandidaten had geselecteerd, zodat ze zeker kon zijn van regeringsvriendelijke uitspraken in het hele land. Aan de andere kant werd gesteld dat ook criminelen kandidaat konden zijn en de drugkartels zich ongetwijfeld tot in het gerechtelijk apparaat zelf zouden nestelen. Politisering tegenover criminalisering van het gerecht. Het eindresultaat zal vertellen hoe het zit.

Grote woorden

De grote woorden werden niet geschuwd zondagavond. Het was een van de zeldzame keren dat de vorige president Lopez Obrador in het openbaar werd gezien. Hij was trots op de verkiezingen en verklaarde dat Sheinbaum de beste presidente van de hele wereld was. Sheinbaum zelf was ook apetrots. Ze wees op het uitzonderlijke moment voor het land, "een vrij, soeverein en onafhankelijk Mexico, met elke dag méér rechtvaardigheid en meer democratie". Ze zag in de verkiezingen de verwezenlijking van de oude droom van de 19e-eeuwse president Juarez: ‘niets naast de wet, niemand boven de wet’. Mexico, zo zei ze, "is het meest democratische land ter wereld". Voor de burgemeester van Mexico Stad, Clara Brugada Molina (Morena) was het “de dag dat het laatste rechtse bastion” is gevallen, maar voor de oppositie was het een ‘zwarte zondag’.

Hoe men ook naar deze verkiezingen kijkt, het was een les in burgerschap. Er zal een grondige analyse nodig zijn om te zien hoe de oefening kan verbeterd worden en hoe het rechtssysteem blijvend kan bijdragen tot een betere democratie. Perfect was het beslist niet, maar het was zonder meer een stap vooruit in vergelijking met het falend corrupte systeem dat er was.

Dit artikel verscheen eerder op Uitpers.