In tijden van pandemie lijkt alles erop te wijzen dat de socio-ecologische crisis erger wordt in Latijns-Amerika, in het bijzonder in regio’s zoals de Amazone. Dit wordt niet altijd erkend, noch wordt er adequaat op gereageerd, aangezien de COVID-19 crisis momenteel centraal staat en het aanpakken van andere problemen op een laag pitje wordt gezet.

Regeringen, de private sector en veel andere actoren gebruiken de pandemie als een excuus om schadelijke praktijken te rechtvaardigen. Deze actoren promoten winningsstrategieën, zoals mijnbouw en olieconcessies en de uitbreiding van de agro-industrie als een manier om de economische groei opnieuw op te starten.

Zoals gewoonlijk bevindt de Amazone zich op de frontlijn van de oorlog voor de toe-eigening van de natuurlijke wereld. De meeste mensen denken als ze het woord ‘Amazone’ horen alleen aan Brazilië. Hoewel de situatie in dat land zeker alarmerend is, strekken de slagvelden van de Amazone-regio zich uit van noord-Bolivia, over verschillende departementen van Peru, gebieden in Ecuador, Zuid-Colombia en Venezuela.  

In alle delen van de Amazone worden de inheemse volkeren als eerste getroffen. De Amazone-regio is geen lege ruimte, maar hun thuis. Winningsactiviteiten vernietigen hun milieu, vervuilen hun voedselvoorziening en veroorzaken bijkomend lijden en geweld, gaande van ontheemding tot vervolging of moord.

In alle delen van de Amazone worden de inheemse volkeren als eerste getroffen.

Sommige groepen zoals de Yanomami in Brazilië lopen het risico op genocide, aangezwengeld door zowel legale als illegale ontginningsactiviteiten. Dat is de dynamiek van de extractie van natuurlijke hulpbronnen, in het bijzonder in ongerepte en beschermde gebieden, met gevolgen voor inheemse territoria of reservaten, milieubeschermingsgebieden of locaties met een zeer grote biodiversiteit.

Meerdere onderling verbonden factoren versterken deze dynamiek. Druk opgelegd door nationale bedrijven of lokale dochterondernemingen van buitenlandse bedrijven, in lijn met het discours van plaatselijke politici, academici en zelfs vakbonden, versterken het gebruikelijke narratief dat de Amazone-regio een lege ruimte is of een gebied dat geëxploiteerd moet worden voor de export.

Internationale druk, bepaald door factoren als de wereldwijde vraag naar grondstoffen, internationale prijzen of de belangen van investeerders, bepalen mee wat er gebeurt met de Amazone. Deze omstandigheden zijn het resultaat van de globalisering gedomineerd door transnationale bedrijven en zijn veel intenser dan nationale of lokale factoren.

Bijvoorbeeld, als de internationale prijs van goud stijgt, verspreidt de goudontginning zich sneller over de Amazone en de hellingen van de Andes. In sommige gevallen gaat het om formele mijnbouw, uitgevoerd door transnationale bedrijven of zelfs lokale coöperatieven (zoals in Bolivia), maar in andere gevallen is het informele of illegale ontginning die allerlei smokkelnetwerken voedt (zoals in Colombia of Peru). De gevolgen van alle vormen van ontginning zijn de ontbossing van het woud en de kwikverontreiniging in de rivieren.

De milieudegradatie vernietigt het levensonderhoud van inheemse volkeren en is wijdverbreid waar winningsactiviteiten plaatsvinden. De pandemie heeft deze situatie alleen maar verergerd. Landen in de Amazone-regio hebben in een reactie op de economische crisis hun winningsstrategieën aangescherpt in de hoop op een grotere export van hun natuurlijke hulpbronnen.

Landen in de Amazone-regio hebben de sociale en ecologische controles op winningsactiviteiten afgebouwd in een reactie op de economische crisis. 

Ze hebben de sociale en ecologische controles verminderd. In Brazilië leidde deze houding tot extreme maatregelen ter versoepeling van de agrochemische regulering en in Bolivia tot nieuwe bedreigingen voor beschermde gebieden. Er is geen verschil tussen de mijnbouwactiviteiten van de extreemrechtse president Jair Bolonaro in Brazilië, en die van de progressieve regeringen van Bolivia en Argentinië.

Deze situatie kan gekarakteriseerd worden als een beleid van ‘necropolitiek’ - een beleid dat de mensen en het milieu laat afsterven. Helaas wordt dit fenomeen voor een groeiend aantal burgers normaal. De COVID-19 crisis, die gepaard gaat met een verminderde gezondheid voor mensen, heeft ertoe geleid dat een meerderheid dagelijks moet leven met de dood.

Het Amazonegebied is in de ban van de necropolitiek. Tegen het einde van 2020 waren al meer dan 1,5 miljoen inheemse mensen in de Amazone-regio getroffen door COVID-19, met naar schatting 37.747 doden. In Brazilië alleen stierven naar schatting 26.000 inheemse mensen.

De positie van mensenrechtenverdedigers -die al geconfronteerd worden met veel beperkingen- werd verder verzwakt onder deze necropolitiek. Regeringen legden allerlei bijkomende restricties op en maakte misbruik van controles van het leger en de politie ter plaatse. Ze lieten na om de pandemie adequaat aan te pakken en verplichtten de inheemse volkeren om de pandemie alleen het hoofd te bieden. Jair Bolsonaro verklaarde schaamteloos dat de Braziliaanse inheemse bevolking, geconfronteerd met de gezondheidscrisis, wel ok zou zijn als ze gewoon thee dronk.

Terwijl de aandacht van de wereld gevestigd was op COVID-19, nam het geweld in de Amazone toe. De Coördinator van Inheemse Organisaties van de Amazone Regio (COICA), die meer dan 500 inheemse volkeren vertegenwoordigt, verklaarde dat de noodtoestand zou uitgeroepen worden voor schendingen van de rechten. In 2020 werd er gemiddeld om de twee dagen een inheemse leider vermoord.

Terwijl de aandacht van de wereld gevestigd was op COVID-19, nam het geweld in de Amazone toe.

Tegelijkertijd is het wantrouwen bij burgers voor de politiek en verkozen functionarissen toegenomen. Peru vertegenwoordigt ongetwijfeld één van de meest extreme gevallen, met een jarenlange opeenvolging van politieke crisissen. De recente verkiezingen in Peru onthulde de ware gradatie van wantrouwen bij de bevolking: ongeveer de helft verwierp alle kandidaten of was simpelweg niet geïnteresseerd in stemmen. Van de iets meer dan 25 miljoen stemgerechtigden dienden ongeveer 10 miljoen blanco of ongeldige biljetten in. 

De politiek als een oefening in dialoog en overleg is snel aan het vervagen. Dit komt alleen het gelasten van meer winningsactiviteiten ten goede, omdat processen van informatieverschaffing en samenwerking omzeild kunnen worden. Kanalen om klachten in te dienen of de impact van bepaalde activiteiten te bekritiseren verdwijnen en mensenrechten worden geschonden. Als de politieke praktijken afbrokkelen, kunnen alternatieven voor de winningsactiviteiten niet voorgesteld of besproken worden. Het is alsof de echte politiek wordt verslonden door de necropolitiek.

Terwijl het waar is dat de rechten van inheemse volkeren vóór 2020 al herhaaldelijk genegeerd, gemarginaliseerd en geschonden werden, is de situatie tijdens de pandemie alleen maar benarder geworden – zowel voor de inheemse volkeren als voor het milieu. Vandaag bevindt de Amazone-regio zich in het centrum van de strijd tussen een beleid van de dood en alternatieven die gezondheid en leven benadrukken. Zelfs in deze moeilijke tijden moet dit contrast benadrukt worden.

Dit artikel verscheen eerder op www.counterpunch.org