Vrouwen in El Salvador die jarenlang in de gevangenis zaten na miskramen, doodgeboren kinderen en andere complicaties, strijden nu voor de vrijheid van andere vrouwen die net als zij worden vervolgd onder de draconische wetten van El Salvador.

Teodora Vásquez zat tien jaar en zeven maanden achter de tralies nadat ze in 2007 een verloskundige noodsituatie doorstond. Ze was 22 jaar oud en negen maanden zwanger toen ze plotseling weeën kreeg terwijl ze als schoonmaakster aan het werk was in een school. Ze had nog net de tijd om een ambulance te bellen voordat ze instortte. Toen ze wakker werd, was de baby dood en hadden de artsen haar aangegeven. Ze werd veroordeeld tot 30 jaar voor moord.

El Salvador heeft één van de strengste anti-abortuswetten ter wereld. Niet alleen is abortus verboden in alle omstandigheden, inclusief in gevallen van verkrachting en incest of wanneer het leven van de zwangere persoon in gevaar is, het wordt ook streng bestraft – met tot acht jaar gevangenis. 
Maar vrouwen die geconfronteerd worden met een obstetrische complicatie, zoals een miskraam of doodgeboorte, worden nog strenger gestraft. Zij kunnen worden vervolgd voor moord of moord met verzwarende omstandigheden en tot 50 jaar gevangenisstraf krijgen. Al honderden -doorgaans arme- vrouwen, zijn op die manier veroordeeld tot lange celstraffen. 

Toen ze opgesloten zat, besloot Vásquez dat ze iets moest doen om andere vrouwen te helpen hetzelfde lot te vermijden. In de vrouwengevangenis van Ilopango, een paar kilometer buiten de hoofdstad San Salvador, ontmoette ze Ena Munguía Alvarado, die ook opgesloten zat vanwege een noodsituatie tijdens de bevalling. "Ik besloot dat we moesten opkomen voor onszelf, ons moesten verdedigen. Ik begon te leren en begon alles te lezen en op te schrijven. Toen begon mijn strijd," vertelt Vásquez.

"De enige keuze was om ons te verenigen, om herrie te maken vanuit de gevangenis, zodat de juridische en sociale mobilisatie kon beginnen om de gevangen vrouwen vrij te krijgen. Op dat moment waren we met 17 personen [in dezelfde situatie]," voegt ze eraan toe.

Alvarado, die nu in een schoolkeuken werkt, zat negen jaar in de gevangenis voor poging tot moord nadat ze in 2009 prematuur was bevallen van een zoon in de gemeenschappelijke toiletten van haar plattelandsdorp. Ervin Alexander, haar vijfde kind, overleefde het, maar terwijl ze herstelde in het ziekenhuis, "vertelden de artsen me dat ik niet weg mocht", zegt Alvarado. "Hoewel mijn zoon nog leefde, heb ik meer dan negen jaar in de gevangenis gezeten. En ik kreeg hem pas voor het eerst te zien toen hij drie jaar oud was."

Tussen 2000 en 2019 werden 181 vrouwen vervolgd voor verloskundige noodgevallen. "Zo lang er geen verandering komt in de wetten van het land, zal onze geschiedenis zich herhalen,” stelt Vásquez.

Vechten voor rechtvaardigheid

Toen ze hun vrijheid herwonnen, richtten Vásquez en Alvarado de non-profitorganisatie 'Mujeres Libres El Salvador' op. De groep biedt educatie en ondersteuning met het oog op herintegratie in de maatschappij aan vrouwen die, net als zij, van hun vrijheid beroofd werden. De educatie is gericht op persoonlijke groei en behandelt juridische kwesties, mensenrechten, gender, en seksuele en reproductieve gezondheid.

Voor Vásquez is activisme haar dagelijks werk. Wanneer zij of haar collega's horen (via de sociale media of via via) dat een vrouw gevangen zit vanwege een verloskundig noodgeval, gaan ze aan de slag. Ze ontmoeten haar in de gevangenis en werken samen met advocaten die gratis juridische ondersteuning en vertegenwoordiging bieden.

Zuleyma Beltrán en Katy Araujo zijn ook leden van Mujeres Libres. Beltrán, 42, beviel in 1999 toen ze zeven maanden zwanger was, maar de baby overleefde het niet. "Ik had hevige pijn in mijn buik en werd wakker in het ziekenhuis. Mijn broer had de ambulance gebeld, maar hij, noch ik wisten van deze wet. Ik had zeker niet gedacht dat ik in de gevangenis zou belanden," zegt ze. Ze werd veroordeeld tot 26 jaar cel en zat tien en een half jaar uit. Ze werkt nu in een koffieshop en besteedt haar vrije tijd aan vrijwilligerswerk voor Mujeres Libres.

Araujo, 37, was negen maanden zwanger toen ze in 2013 zonder medische hulp een doodgeboorte kreeg. Ze was toen 28 jaar oud, studeerde boekhouding aan de universiteit en was een alleenstaande moeder van een driejarige dochter. Ze werd veroordeeld tot 30 jaar gevangenisstraf. Dankzij de steun van de groep heeft Araujo nu haar universitaire studie boekhouding kunnen hervatten.

De vier vrouwen werken niet alleen samen in Mujeres Libres, ze wonen nu ook samen in 'Casa Encuentro', een gehuurd huis en opvangplaats in San Salvador, betaald door donaties aan de groep. De opvang biedt plaats aan maximaal 12 vrouwen die uit de gevangenis komen maar geen hulp krijgen van hun familie of de staat. Ze krijgen een dak boven hun hoofd, eten, veiligheid en steun van Mujeres Libres. Ook andere vrouwen met vergelijkbare ervaringen die naar de hoofdstad reizen om juridische zaken af te handelen of om te proberen hun leven weer op te bouwen, komen langs.

"Het meest bepalende moment van deze strijd is, dat ik na het zien van een foto van een vrouw in de gevangenis, haar vervolgens vrij zie," zegt Vásquez.

Mujeres Libres probeert op verschillende manieren de verhalen van de vrouwen bekend te maken. Er is een radioprogramma, ‘Entre Muros’ (dat elke derde dinsdag van de maand online wordt uitgezonden op de Zwitserse zender Radio LoRa); ‘Fly So Far’ (‘Nuestra Libertad’), een documentairefilm uit 2021 over Vásquez' ervaringen van gevangene tot activiste; en een toneelstuk gemaakt door 'Tiempos Nuevos Teatro', dat ook kuntsworkshops organiseert voor ex-gedetineerden.

"Het idee is om adolescenten te bereiken die in afgelegen dorpen wonen en die, omdat ze deze wet niet kennen of geen seksuele voorlichting krijgen, potentiële slachtoffers van deze onrechtvaardigheden zijn", aldus Vásquez.

Armoede en discriminatie

De vrouwen hebben moeilijke herinneringen aan hun jaren in de gevangenis. "Ik werd gediscrimineerd vanwege mijn 'misdaad'," zegt Araujo, die acht en een half jaar doorbracht in de gevangenis van San Miguel, in het oosten van het land. "Toen ik aankwam, wist iedereen waarom ik daar zat en ik werd slecht behandeld - de politie had iedereen tegen me opgezet. De andere gevangenen noemden me 'babymoordenaar'. Eén keer probeerden ze me in elkaar te slaan. Ik werd alleen gered omdat een bendelid me verdedigde."

Belangrijke factoren in dit verhaal zijn de sociale stigmatisering van vrouwen en het hoog aantal gevallen van huiselijk en gender-gerelateerd geweld, waarvan er meer dan drie gerapporteerde gevallen per dag zijn. "Degenen die gecriminaliseerd worden voor verloskundige noodgevallen worden geconfronteerd met de Salvadoraanse samenleving, die zeer patriarchaal, conservatief en klassengebonden is", zegt de Salvadoraanse filosofe en feministische activiste Morena Herrera.

"Dit zijn vrouwen die in armoede leven, en dat houdt discriminatie in. Men denkt dat ze hun kinderen niet willen omdat ze ze niet kunnen onderhouden", zegt Herrera, die voorzitter is van de ‘Agrupación Ciudadana por la Despenalización del Aborto’ (De burgergroep voor de decriminalisering van abortus). "Maar het stigma is breder. Er wordt aangenomen dat ze in opstand zijn gekomen tegen de opdracht van het moederschap, omdat in El Salvador -zoals in veel samenlevingen- het vrouw-zijn vereenzelvigd wordt met het moeder-zijn."

De criminalisering gebeurt op verschillende niveaus: vrouwen worden gerapporteerd door artsen en verpleegkundigen, en vermaand door politie en rechters. "In veel gevallen overheerst het idee dat de vrouwen schuldig zijn, zelfs als er geen duidelijk bewijs is, en dus worden ze vervolgd en veroordeeld," zegt Herrera.

Juridische strijd

Er zijn nog andere groepen die strijden voor rechtvaardigheid voor vrouwen in El Salvador. Met de steun van het ‘Centre for Reproductive Rights’ (CRR), een mondiale mensenrechtenorganisatie van advocaten, en van een coalitie onder leiding van Herrera's ‘Agrupación Ciudadana’, konden sinds 2009, 69 vrouwen bevrijd worden uit gevangenschap. Er zijn verschillende juridische strategieën gebruikt. "Velen hebben geen adequate verdediging", legt Alejandra Coll van het CRR, uit. "Ons belangrijkste doel is om de wet te veranderen, maar we streven er ook naar om vrouwen die ten onrechte gecriminaliseerd werden uit de gevangenis te krijgen als onschuldigen. Geen strafblad hebben, helpt hen bij het vinden van werk of huisvesting."

Agrupación Ciudadana werkt op drie terreinen, aldus de coördinator van de groep, Sara García: "de vrijheid van vrouwen, het veranderen van maatschappelijke opvattingen over abortus, en de strijd om de wet te veranderen." De groep werkt ook samen met het CRR en andere mensenrechten- en juridische organisaties om zaken voor te leggen aan het regionale rechtssysteem van de Organisatie van Marikaanse Staten.

Op 23 maart van dit jaar hebben deze inspanningen vruchten afgeworpen. Het Inter-Amerikaans Hof voor de Rechten van de Mens hield de eerste hoorzitting in de zaak Beatriz vs. El Salvador, waarmee voor het eerst het totale verbod op abortus in El Salvador behandeld wordt.

Beatriz (niet haar echte naam), een jonge vrouw uit een verarmd plattelandsgezin in El Salvador, kreeg de diagnose lupus toen ze in 2012 na een risicovolle zwangerschap beviel van een premature baby. Het jaar daarop werd ze opnieuw zwanger en de artsen vertelden haar dat ze de zwangerschap niet kon volbrengen vanwege haar ziekte en omdat de foetus een levensbedreigende misvorming had. Ze smeekte om een abortus, maar die werd haar geweigerd. Pas na wijdverbreide protesten en een klacht bij het Inter-Amerikaans rechtssysteem stemde de staat in met een keizersnede. De baby stierf uren na de geboorte, en Beatriz, zeer verzwakt, verloor vier jaar later zelf het leven.

Het bindend vonnis van het Inter-Amerikaans Hof voor de Rechten van de Mens, dat verwacht wordt in de herfst, kan gevolgen hebben voor abortus in El Salvador en de hele regio. Het Inter-Amerikaans Hof sprak zich eerder al uit tegen de criminalisering van verloskundige noodgevallen in El Salvador. In de zaak Manuela, in november 2021, veroordeelde het Hof de Salvadoraanse staat en beval het dat het fundamentele recht van patiënten op vertrouwelijkheid en beroepsgeheim gerespecteerd moest worden.

Manuela (niet haar echte naam), een arme en ongeletterde plattelandsvrouw, werd veroordeeld tot 30 jaar gevangenisstraf na een miskraam in 2008. Ze werd opgesloten in onmenselijke omstandigheden en zonder medische zorg voor een chronische ziekte, wat tot haar dood leidde. Het Inter-Amerikaans Hof verklaarde El Salvador "internationaal verantwoordelijk" voor het schenden van Manuela's recht op leven, persoonlijke integriteit, privacy, gezondheid, persoonlijke vrijheid, gerechtelijke garanties en gelijkheid voor de wet. Het veroordeelde het land ook tot schuldbetalingen aan de twee weeskinderen van Manuela en het hervormen van de gezondheidsprotocollen om verdere criminalisering van arme vrouwen met verloskundige noodgevallen te voorkomen.

Momenteel zitten er minstens twee vrouwen in de gevangenis en twee anderen worden voor de rechtbank gedaagd onder soortgelijke omstandigheden als Manuela.

Teodora Vásquez en haar kameraden blijven vastbesloten. "We willen ons inzetten om het trauma van de gevangenis te boven te komen, en ervoor te zorgen dat niemand anders naar de gevangenis moet na het ondergaan van een verloskundige noodsituatie.

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op OpenDemocracy.