De nucleaire industrie is al een tijdje niet meer zo enthousiast geweest als nu. Van de belofte van zo’n 20 landen tijdens de 28e VN-klimaattop in Dubai (VAE) om de nucleare energie te verdrievoudigen tegen 2050 tot het recentere rapport aan de G20 van het Internationaal Atoomenergie Agentschap over het versnellen van de investeringen in nucleaire energie om de netto nul-doelstellingen te halen, er wordt veel gepraat over de constructie van nieuwe kernreactoren.
Landen in Oost-Europa, zoals Polen, zijn actieve deelnemers aan deze inspanningen om nucleaire energie te ‘rebranden’ als proper en klimaatvriendelijk. De participatie van Polen zou moeten verbazen. De elektriciteit van dit land is voornamelijk afkomstig van fossiele brandstoffen, en Polen heeft zich nog tot geen enkele netto nul- (of CO2-neutrale-)doelstelling verbonden. Het is dan ook “het laagst geplaatste EU-land” wat betreft zijn vermogen om een netto-nul uitstoot te bereiken tegen 2050. Desondanks kondigde de Poolse regering in 2023 haar plannen aan om kernreactoren te importeren.
Hoewel nucleaire energie gepromoot wordt als een manier om de klimaatdoelstellingen te halen, lijken Polen en andere landen in Oost-Europa de nucleaire aankopen eerder te beschouwen als een geopolitiek instrument dat hen dichter bij de Verenigde Staten brengt. Dat blijkt duidelijk uit hun parallelle acties op militair vlak. Gezien de aanhoudende oorlog in Oekraïne en de spanningen in verschillende delen van de wereld, kan de combinatie van geopolitiek en nucleaire technologie gevaarlijk blijken - los van het feit dat de technologie niet effectief is in het matigen van de klimaatverandering.
Nucleaire besprekingen
Tijdens de afgelopen jaren heeft Polen een aantal overeenkomsten gesloten om kernreactoren te bouwen in het land, waaronder de kleine modulaire reactoren (SMR’s) van de Verenigde Staten die momenteel erg goed in de markt liggen, en grote reactoren van Zuid-Korea. Polen heeft in het verleden al geprobeerd om kernreactoren te construeren. Premier Donald Tusk kondigde in 2009 zijn plannen aan om twee kerncentrales te bouwen, waarvan de eerste in 2020 operationeel moest zijn. Deze plannen draaiden op niets uit. In dat opzicht klinken de huidige plotselinge aankondigingen een beetje wanhopig.
Het is niet verrassend dat Tusk is blijven pleiten voor de bouw van kernreactoren. In november 2023 verklaarde hij dat Polen "zo snel mogelijk" naar kernenergie moest streven. Maar de plannen om met de constructie te beginnen heeft hij op de lange baan geschoven. De "eerste betonstorting" -wat de traditionele aanduiding is voor de start van een bouwproject- is gepland voor 2028, twee jaar na de eerder geprojecteerde datum van 2026.
Roemenië is een enigszins vergelijkbare weg ingeslagen. In 2021, in de marge van de 26e VN-klimaatconferentie in Glasgow, ondertekenden Roemeense functionarissen een samenwerkingsovereenkomst voor het verwerven van kleine modulaire reactoren met NuScale Power. De Roemeense minister van Energie, Virgil Popescu, had het op dat moment over het ontwikkelen van SMR’s “om te voldoen aan de kritieke energievraag [van Roemenië] en de groene doelstellingen, en om een kwalitatieve toekomst veilig te stellen voor de komende generaties”. (Sindsdien is het eerste door NuScale voorgestelde SMR-project in de Verenigde Staten in elkaar gestuikt wegens enorme kostenstijgingen. Het is dus onzeker of het Roemeense project nog zal doorgaan.)
Militaire banden
Voor landen als Roemenië en Polen vormt de beweegreden die wordt opgegeven om kernenergie te steunen -namelijk klimaatmitigatie- slechts één kant van het verhaal. Er spelen ook een aantal parallelle militaire ontwikkelingen. In april verklaarde de Poolse president Andrzej Duda zich publiekelijk bereid om NAVO-kernwapens te huisvesten in zijn land. In een interview gepubliceerd in een Pools dagblad, onthulde hij dat ‘nuclear sharing’ “al enige tijd” besproken wordt met de Verenigde Staten. Hoewel er op dat moment niet veel aandacht naar ging, had de vorige premier, Mateusz Morawiecki, ook al aangegeven geïnteresseerd te zijn in “het onderbrengen van kernwapens in het kader van het nuclear sharing-beleid van de NAVO”.
De interesse in het herbergen van kernwapens sluit aan bij de inspanningen van Polen om zich sinds de implosie van de Sovjet-Unie zo dicht mogelijk bij het Westen te positioneren. Van de landen die vroeger deel uitmaakten van het Warschaupact (militaire alliantie) met de Sovjet-Unie, was Polen een van de eerste drie landen die lid werden van de NAVO, samen met Hongarije en de Tsjechische Republiek.
Polen verbond zich militair ook aan de Verenigde Staten door deel uit te gaan maken van de VS-raketafweer-infrastructuur. Dit proces startte onder de George W. Bush-regering en werd voortgezet onder opeenvolgende VS-presidentschappen. Als onderdeel van het defensiebudget van de regering Biden voor 2024, verzocht het ‘Missile Defense Agency’ onlangs nog fondsen voor de voltooiing van de constructie van een site in Polen om er het ‘Aegis Ashore’-raketafweersysteem te ontplooien en voor de aankoop van raketten voor deze site.
Polen heeft zich, na Oekraïne, ontpopt tot een van Europa’s grootste importeurs van militair materieel. Het koopt voor miljarden dollars aan wapens van de Verenigde Staten. In het fiscaal jaar 2023 alleen, kocht Polen Apache-helikopters (12 miljard dollar), een ‘High Mobility Artillery’-raketsysteem (10 miljard dollar), een ‘Integrated Air And Missile Defense Battle Command System’ (4 miljard dollar) en M1A1 Abrams-gevechtstanks (3,75 miljard dollar).
Dergelijke grote importen zijn een duidelijke indicatie dat het land een bondgenootschap met de Verenigde Staten zoekt. Terwijl Polen nog steeds ver achterloopt op traditionele VS-bondgenoten en wapenimporteurs zoals Saoedi-Arabië, Zuid-Korea en Australië, breidt Polen zijn invoer snel uit. In 2023 lagen de militaire uitgaven van het land 75% hoger dan in 2022 en 181% hoger dan in 2014. Polen was ook een van de 20 grootste wapenimporteurs ter wereld tijdens de periode 2019-2023, een verviervoudiging ten opzichte van de vorige periode 2014-2018. Van deze invoer kwam bijna de helft uit de Verenigde Staten.
VS-functionarissen zien de verkoop van militair materieel als een van de vele manieren waarop Polen in geopolitieke termen dichter bij de Verenigde Staten gebracht kan worden. Een andere manier is om Polen VS-kernreactoren te laten aankopen.
In de ‘Geïntegreerde landenstrategie’ voor Polen van juni 2022, zijn de top twee belangrijkste doelstellingen geformuleerd door het VS-ministerie van Buitenlandse Zaken: militaire betrokkenheid en de invoering van nieuwe energietechnologieën, inclusief nucleaire energie. Het document prijst het “potentieel partnerschap met de Verenigde Staten om grootschalige nucleaire energiecentrales te bouwen met VS-technologie” omdat het “zou kunnen resulteren in meer dan 18 miljard dollar aan VS-export en onze twee landen in de komende eeuw nog nauwer strategisch aan elkaar zou kunnen binden”. Het is duidelijk wie er het meest zou profiteren, ten koste van het Poolse publiek.
Ook in het verleden heeft de Verenigde Staten nucleaire ontwikkeling proberen gebruiken om zijn imperium en invloed uit te breiden. Tijdens de Koude Oorlog hadden de kernenergiebedrijven uit de VS “een specifieke agenda om de nucleaire technologie in niet-communistische landen te bevorderen”, wat een van de redenen was waarom ze nucleaire reactoren exporteerden naar Zuid-Korea.
Alles wijst er dus op dat de focus op kernenergie in Oost-Europa niet in eerste instantie door de klimaatverandering gedreven wordt, maar voor een groot stuk door ouderwetse geopolitiek. Indien de urgentie van de klimaatverandering echt de drijvende kracht was achter de investeringen in kernenergie, dan had Polen ook moeten overwegen om reactoren aan te kopen van Rusland en China. Rusland heeft de exportmarkt voor kernenergiecentrales het afgelopen decennium gedomineerd en China heeft al meer kerncentrales gebouwd dan eender welk ander land.
Waarom het relevant is
Het geopolitiek kader van de import van nucleaire energie is een probleem, zeker in Oost-Europa waar in het naburige Oekraïne een actieve oorlog woedt. Het opbouwen van de militaire strijdkrachten en capaciteiten gebruik makend van VS-technologie, en het uitbreiden van de militaire aanwezigheid van de VS in de regio, met zelfs de mogelijkheid tot het stationeren van VS-wapens in Polen, vergroten de kans op een catastrofale oorlog tussen Rusland en de NAVO. Zo’n oorlog zou worden verergerd door het potentieel van radioactieve besmetting van opzettelijke of onopzettelijke aanvallen op kernreactoren, zoals wordt geïllustreerd door de Zaporizhzhia-kerncentrale in Oekraïne, die sinds maart 2022 bezet wordt door Rusland en gebruikt wordt als een drukkingsmiddel.
Dergelijke geopolitieke spelletjes maken het ook moeilijker om de klimaatverandering aan te pakken. Een geopolitieke benadering beschouwt problemen van nature als een 'zero-sum competition'. Landen zullen vermijden om met elkaar samen te werken. Maar zoals gebeurde met de mondiale reacties op de COVID-19 pandemie, zal het gebrek aan samenwerking de kansen ondermijnen om de wereldwijde CO2-uitstoot snel te verminderen.
Analist en ontwapeningsactivist Andrew Lichterman legde onlangs uit dat iedereen die geïnteresseerd is in een eerlijkere, vredevolle en ecologisch duurzame mondiale maatschappij, zou moeten vermijden om het “conceptuele kader van de geopolitiek” te gebruiken, omdat het beperkt is tot de imperatieven van het vasthouden en inzetten van macht in wat wordt omschreven als een eindeloze, onontkoombare strijd voor dominantie onder de machtigste staten van de wereld”.
Investeringen in kernenergie in Oost-Europa verbergen geopolitieke en militaire motivaties achter een rookgordijn van strijd tegen de klimaatverandering. Wanneer deze motivaties resulteren in de massale aankoop van militair materieel, zullen de productie en het gebruik ervan de uitstoot van CO2 doen toenemen. Erger nog, de militaire opbouw zal ook het risico op conflicten vergroten, wat potentieel kan leiden tot een catastrofale oorlog waarbij kernwapens betrokken zijn.
Dit vertaalde artikel verscheen eerder in 'Bulletin of the Atomic Scientists'.