Op 18 september 2013 keurde de regering van Oekraïne het ontwerp voor een Associatie-akkoord met de Europese Unie (EU) goed. Dit is een nieuwe stap die beide actoren dichter brengt bij de definitieve ondertekening van dit verregaand samenwerkingsakkoord. 

Euraziatische Unie

Moskou is, op zijn zachtst uitgedrukt, helemaal niet gelukkig met de toenadering tussen Oekraïne en de EU. De Russische president Poetin poogt nu al verschillende jaren om Oekraïne ervan te overtuigen om toe te treden tot de Euraziatische Douane Unie, waarin naast Rusland ook Wit-Rusland en Kazachstan zitten. De douane-unie tussen deze 3 landen moet op 1 januari 2015 overgaan in de (nieuwe) Euraziatische Unie, een volwaardige politieke en economische unie vergelijkbaar met de Europese Unie. Poetin streeft naar de toetreding van zoveel mogelijk ex-Sovjetstaten. De Armeense regering heeft zopas beslist om zich bij deze unie aan te sluiten. De Kazachse president kreeg zelfs een lidmaatschapsaanvraag van Turkije, maar Oekraïne houdt voorlopig vast aan het statuut van waarnemer. Voor de Euraziatische Unie is de participatie van Oekraïne nochtans van groot economisch en geostrategisch belang.

Menig waarnemer wijst erop dat de constructie van een Euraziatische Unie weinig daadkracht toont. Toch is er al een serieuze weg afgelegd. In 2010 werd er tussen Rusland, Wit-Rusland en Kazachstan een douane-code afgesproken met uniforme externe tarieven. In 2011 werd de onderlinge interne grenscontrole afgeschaft. In juli 2012 werd een Eengemaakte Economische Ruimte (eengemaakte markt) gecreëerd en richtte men een Euraziatische Economische Commissie op -met zetel in Moskou- om de zaak te beheren. Tijdens een topbijeenkomst in de Kazachse hoofdstad Astana in mei 2013 werd er gewerkt aan de interne reguleringen van die Euraziatische Economische Commissie, de integratie van het landbouwbeleid van de lidstaten en een gezamenlijk informatiesysteem rond hun internationale en onderlinge handel. Beslissingen worden in de Euraziatische Economische Commissie bij consensus genomen. Oekraïne was in Astana aanwezig, maar stelde dat het ondertekenen van het memorandum met de Euraziatische Economische Commissie in geen enkel geval in tegenstrijd is met de ander internationale verplichtingen van het land. “Het gaat enkel om het creëren van meer mogelijkheden voor onze ontwikkeling”.

Voorwaarden

En Oekraïne heeft meer mogelijkheden, want ook de EU wil de banden met Kiev absoluut aanhalen en doet er alles aan opdat het Associatie-akkoord zo vlug mogelijk zou ondertekend worden. De EU hoopt dat dit eind november zal gebeuren in de Litouwse hoofdstad Vilnius, waar er een top doorgaat van het Oosters Partnerschap (een instelling waarin de relaties van de EU met de ex-Sovjetstaten Armenië, Azerbeidzjan, Wit-Rusland, Georgië, Moldavië en Oekraïne besproken worden). Maar Europa stelt wel verschillende voorwaarden voor de ondertekening. Zo zou Oekraïne verandering moeten brengen in wat Brussel zijn 'selectieve justitie' noemt. Daarmee bedoelt het vooral de situatie van de voormalige Oekraïense premier Yulia Timoshenko die nog altijd in de gevangenis zit voor vermeend machtsmisbruik. Een tweede Europese eis betreft de verandering van het kiessysteem in Oekraïne en de derde voorwaarde gaat over hervormingen van het gerechtelijk systeem. De laatste twee dossiers worden intussen behandeld in het Oekraïens parlement.

In de aanloop naar de top in Vilnius spitst de kritiek van de EU zich voornamelijk toe op het lot van Timoshenko. De Ier Cox, de Polen Kwasnievski en Sikorski en de Zweed Bildt reisden als vertegenwoordigers van de Europese Instellingen herhaaldelijk naar Kiev om president Viktor Janoekovytsj ertoe te bewegen Julia Timoshenko uit de gevangenschap te halen en ze naar Duitsland te laten reizen voor medische verzorging (rugproblemen). De EU eist dat er ingegrepen wordt in deze zaak omdat ze er van overtuigd is dat het om een politieke afrekening gaat waarbij het gerecht werd geïnstrumentaliseerd om een concurrent van de president uit te schakelen. De Oekraïense President Janoekovytsj wil Timoshenko wel naar het buitenland laten vertrekken voor een medische behandeling, maar alleen als het parlement hiertoe een wet goedkeurt. Hij onderstreept dat het om een humanitaire geste gaat en dat Timoshenko dus geen 'amnestie' krijgt. Na haar behandeling zou ze naar de gevangenis moeten terugkeren om haar straf van 7 jaar verder uit te zitten. Timoshenko kreeg deze straf omdat een rechtbank oordeelde dat een gasakkoord van 2009, dat ze als premier tekende met het Russische energiebedrijf Gazprom, zeer nadelig was voor het land. Volgens het Oekraïens gerecht was er bij de totstandkoming van het akkoord sprake van machtsmisbruik en verduistering van geld. 

Scherpe reacties

Rusland heeft de laatste maanden behoorlijk agressief gereageerd op de toenadering van de EU met Oekraïne en heeft afgelopen augustus bijvoorbeeld tijdelijk verscherpte maatregelen ingevoerd bij de import van Oekraïense goederen. De dialoog tussen de 2 buren is bijzonder strijdvaardig, met heuse dreigementen naar de toekomst toe. Een daarvan betreft de gasprijzen. Het gasdossier speelt een belangrijke rol in de relaties tussen Rusland en Oekraïne. Kijk maar naar de veroordeling van Timoshenko en naar de gasconflicten van 2006 en 2009, toen Gazprom de gasleveringen stopzette omwille van prijsdisputen. Dit jaar heeft Oekraïne met het Duitse energiebedrijf RWE een  overeenkomst gesloten die leveringen uit West-Europa verzekert. Het zou gaan om Russisch gas dat via de Nord Stream pijpleiding Duitsland binnenstroomt, maar dan in plaats van naar de West-Europese markt, naar Oekraïne geleid wordt om daar de bevoorrading te diversifiëren. Gazprom vindt dit een schending van de afspraken met het Nord Stream consortium. Bovendien stelde Gazprom eind oktober 2013 vast dat Oekraïne 882 miljoen dollar achter staat met zijn betalingen.

Een ander dreigement van Rusland draait rond het nemen van protectionistische maatregelen door de Euraziatische Douane Unie mocht Kiev een Associatie-akkoord met de Europese Unie ondertekenen. Rusland zegt bezorgd te zijn dat goederen uit de EU-lidstaten Oekraïne zouden binnenkomen zonder importheffingen en dan opnieuw zouden kunnen uitgevoerd worden naar de landen van de Euraziatische Douane Unie. Er wordt gevreesd dat dit nieuw aanbod van goederen de lokale Russische, Kazachse of Wit-Russische producenten uit de markt zou duwen door de 'vervalste' concurrentiële prijs en kwaliteit.

Oekraïne meent op zijn beurt, dat een nauwere samenwerking met de EU en de hervorming van de nationale economie, ook nieuwe wegen opent voor samenwerking met Rusland en de andere leden van de Douane Unie. “Het Associatie-akkoord met de EU bevat geen enkele clausule die onze plannen om de samenwerking met de Douane Unie te versterken in de weg staan”, luidt het in de kringen rond de Oekraïense eerste minister Azarov. 

50-50

In Oekraïne zelf lijken de meningen verdeeld. De meeste leden van het parlement, behalve de communisten (KP), zijn voor een toenadering met de EU. Naar verluidt is een kleine helft van de bevolking voor een samenwerking met de Europese Unie en zijn bijna evenveel mensen  voorstander van een toetreding tot de Euraziatische Unie. Voorstanders van het Associatie-akkoord zien het als een opstapje naar een volwaardig EU-lidmaatschap. Maar volgens premier Azarov zou Oekraïne de volgende 10 jaar 165 miljard euro moeten vinden om zijn economie op te waarderen naar EU-normen. Aleksandr Golyb, communistisch parlementslid, meent dat niet eens een derde van dit gigantisch bedrag te recupereren valt via EU-ontwikkelingsfondsen. Het Associatie-akkoord is wel zeer gunstig voor Europa. Dat zou toegang krijgen tot nieuwe markten. De binnenlandse producten zouden de concurrentie qua prijs en kwaliteit met de Europese producten niet aan kunnen. Alleen een select clubje van enkele Oekraïense families die de grondstoffenhandel controleren, zal echt zijn voordeel kunnen halen uit een Associatie-akkoord met de EU. Oekraïense ondernemingen zouden het zeer moeilijk hebben om zich binnen de 5 of 7 jaar volledig aan de Europese normen aan te passen. De concurrentie van de Europese markt vormt aldus een ware bedreiging. 

IMF

Oekraïne is op zoek naar nieuwe leningen om z'n reserves aan vreemde munten te verhogen, en om zijn buitenlandse schuld terug te betalen. Het prijskaartje voor de hervorming van de economie naar EU-standaard, zal eveneens nieuw geld vergen. Het IMF wil alleen maar over de brug komen als de regering een aantal maatregelen doorvoert: de prijs van het gas voor binnenlands gebruik -voor huishoudens en industrie-  moet omhoog en mag niet langer gesubsidieerd worden, en de wisselkoers van de Oekraïense munt, de hryvnia, moet worden vrijgegeven. Nu wordt de munt op een vaste pariteit met de dollar gehouden. Volgens het IMF gebeurt dit uitsluitend om politieke redenen, met name om een illusie van stabiliteit te creëren. 

Besluit

De Russische president heeft van het welslagen van de Euraziatische Unie een centraal objectief van zijn beleid gemaakt. In zijn visie hangt het echte succes af van de Oekraïense toetreding. Het is heel duidelijk dat Vladimir Poetin de ondertekening van een EU-Oekraïens Associatie-akkoord als een persoonlijke nederlaag zou ervaren. Nog meer dan het Associatie-akkoord vreest Rusland de ratificatie van het 'Grondig en Algemeen Vrijhandelsakkoord tussen Oekraïne en de EU'. De finale ondertekening van dit verregaande vrijhandelsakkoord werd net als bij het Associatie-akkoord uitgesteld omwille van een aantal door Europa opgelegde voorwaarden. De ondertekening door Oekraïne van een of beide akkoorden zou op korte termijn ernstige gevolgen kunnen hebben voor de relaties tussen Moskou en Kiev. De Russische presidentiële adviseur dreigt zelfs met de intrekking van de bestaande overeenkomsten met Kiev in het kader van de Euraziatische Douane Unie. 

Dit artikel verscheen in ons tijdschrift 'VREDE - Tijdschrift voor internationale politiek' Blijf op de hoogte en abonneer u hier!