Met de opkomst van Omicron, een zoveelste variant van SARS-CoV-2, het virus dat de ziekte COVID-19 veroorzaakt, lijkt een einde aan de pandemie vooralsnog niet in zicht.

Terwijl in België en de rest van Europa gedebatteerd wordt over manieren om de overblijvende vaccinatietwijfelaars te overtuigen van het algemeen nut van een prik en koppige weigeraars zelfs te bestraffen, en terwijl overheidsprogramma’s uitgerold worden voor een derde dosis (een zogenaamde boosterprik), heeft de meerderheid van de bevolking in de armere delen van de wereld nog geen vaccin gekregen. 

Ongeveer 56% van de wereldbevolking heeft momenteel ten minste 1 dosis van een COVID-19-vaccin ontvangen. Dat gemiddelde maskeert echter grote mondiale verschillen. Op het Afrikaanse continent heeft slechts 11% van de totale bevolking (ongeveer 1,3 miljard mensen) ten minste één dosis gekregen en amper 6% twee dosissen. 

Op het Afrikaanse continent heeft slechts 6% van de totale bevolking twee dosissen van het COVID-vaccin ontvangen.

Er wordt in het Globale Noorden al gauw geneigd om de reden daarvoor te zoeken bij de mentaliteit van de Afrikanen zelf, die zogenaamd de noodzaak niet begrijpen, liever hun heil zoeken bij traditionele middelen, de Westerse wetenschap niet vertrouwen, enzovoort. Dat is echter je reinste racisme. Het echte probleem ligt niet bij de Afrikanen, maar bij de farmaceutische industrie, meer bepaald bij het monopolie van de farmaceutische reuzen (Big Pharma), en bij het mondiaal kapitalistisch systeem.  

De enclaves van de bevolking in rijke Westerse landen die zich niet willen laten vaccineren en de vele roerige betogingen van anti-vaccers in dezelfde landen tonen overigens aan dat aarzeling en wantrouwen overal voorkomen.   

COVAX

Er zijn wetenschappelijke bewijzen dat de nieuwe Omicron-variant al circuleerde in Europa voor ze op 24 november geïdentificeerd werd door Zuid-Afrikaanse onderzoekers. Toch overheerst het discours dat de variant ingevoerd is vanuit Zuid-Afrika en dat het virus daar goed gedijt omdat de Afrikanen zich niet willen vaccineren. 

Dit in neokolonialisme gedrenkte idee wordt gevoed door uitspraken van bepaalde politici en commentatoren die kritiekloos herhaald worden door de media. Zo beweerde de CEO van Pfizer, Albert Bourla, begin september nog dat de terughoudendheid om zich te laten vaccineren in lage inkomenslanden “veel, veel hoger ligt dan in Europa, de VS of Japan”. 

Onderzoek wijst uit dat er geen gronden zijn voor dergelijke beweringen. Er zou zelfs een grotere bereidheid zijn om zich te laten vaccineren in landen met lage- en lagemiddeninkomens. Hoe valt de povere vaccinatiegraad in de armste landen van de wereld dan te verklaren? 

De gebrekkige toevoer van vaccins zorgt voor een povere vaccinatiegraad in arme Afrikaanse landen.

Ten eerste is er de kwestie van de gebrekkige toevoer van vaccins naar deze landen. Door de hoge prijzen van de vaccins moeten de armste landen vooral rekenen op donaties. Om COVID-vaccins voor iedereen in de wereld beschikbaar te maken werd in april 2020 het ‘COVID19 Vaccines Global Access’ (COVAX)-initiatief gelanceerd. 

Dit mondiaal mechanisme voor de gelijke verdeling van dosissen gebaseerd op een gecentraliseerd donatie- en aankoopsysteem startte in februari 2021 met de verspreiding van vaccins. Initieel was het de bedoeling om tegen eind 2021 zo’n 2 miljard dosissen te verdelen, waarvan meer dan de helft aan landen met lage- en lagemiddeninkomens. De geprojecteerde doelen werden echter niet gehaald. Eind augustus 2021 waren 240 miljoen dosissen geleverd aan 139 landen, in plaats van de voor die periode vooropgestelde 600 miljoen. 

In de recentste update van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) over COVAX (september 2021), werden de doelen voor 2021 opnieuw bijgesteld naar beneden. Tegen eind dit jaar wil men 1,45 miljard dosissen uitgedeeld hebben. Op het moment dat dit artikel geschreven wordt (8 december 2021), staat de teller echter op 644 miljoen dosissen die in het kader van COVAX verscheept werden naar 144 landen.

De toevoer van vaccins naar arme landen is onregelmatig en komt er vaak zonder voorafgaande waarschuwing wat een snelle en efficiënte uitrol van vaccinatieprogramma’s belemmert.  

Monopolie

De farmaceutische bedrijven die de vaccins produceren, beweren zelf dat er geen problemen zijn met het aanbod. 

Wat ongetwijfeld een probleem vormt, zijn de rijke landen die al hoge vaccinatiegraden hebben, maar toch bilaterale aankoopafspraken maken met Big Pharma om vaccins te hamsteren voor eigen gebruik in plaats van ze te doneren via het COVAX-mechanisme. Dit fenomeen wordt ook wel omschreven als vaccin-nationalisme en heeft geleid tot de huidige situatie van vaccin-ongelijkheid, waarbij het overgrote deel van de beschikbare voorraden in het Globale Noorden terecht komt. 

Rijkere landen pikken de bestaande vaccin-dosissen in en weigeren om gelijk te verdelen.

Als de rijkere landen de bestaande dosissen in beslag nemen en weigeren om gelijk te verdelen, lijkt het opdrijven van het aanbod (de productie dus) toch een noodzaak.  

Om dit te kunnen verwezenlijken is de dringende opheffing van de intellectuele eigendomsrechten (patenten) op COVID-19-vaccins, behandelingen en tests nodig. Maar de grote farmaceutische bedrijven weigeren om hun technologie, formules en knowhow te delen met de WHO en de rest van de wereld. Het verliezen van hun monopolie op de productie zou de prijs van een vaccin onmiddellijk en scherp doen zakken – wat een grotere beschikbaarheid van dosissen maar minder winst voor Big Pharma zou opleveren. 

Mondiale initiatieven voor het delen van kennis zoals de 'COVID-19 Technology Access Pool' (een initiatief van het WHO), haperen omdat de farmaceutische bedrijven niet gedwongen kunnen worden tot het delen van hun medische formules.

De lucratieve bilaterale contracten die farmaceutische bedrijven afsluiten met staten worden doorgaans niet openbaar gemaakt. De prijzen die momenteel aangerekend worden voor een vaccin-dosis zijn echter een veelvoud van de eigenlijke productiekosten. Bovendien wordt apart over de prijzen onderhandeld, waardoor ze overal verschillend zijn en minder vermogende landen soms een hogere stukprijs betalen dan rijkere.

De bittere ironie is dat de laatste stappen in de keten van de productie van COVID-19-vaccins (het bottelen van de dosissen en het verpakken) bij wijlen afgehandeld worden in het Globale Zuiden, waar de kosten veel lager zijn. Van daaruit worden de kant-en-klare vaccins terug verscheept naar rijkere landen met een veel hogere vaccinatiegraad.  

'The People's Vaccine'-alliantie wijst erop dat een handvol mensen verbonden aan de farmaceutische industrie enorme persoonlijke rijkdom aan het vergaren is dankzij de pandemie.

Hoewel Big Pharma winst verkiest boven het zo snel en efficiënt mogelijk bestrijden van een dodelijke pandemie, werd het onderzoek naar en de ontwikkeling van COVID-vaccins nochtans overwegend bekostigd met miljarden aan belastinggeld. Toch hebben staten geen enkele controle over de productie. 

Big Pharma verkiest winst boven het zo snel en efficiënt mogelijk bestrijden van een dodelijke pandemie.

Oxfam stelt: “Wat een bewijs van ons collectieve falen om deze wrede ziekte onder controle te krijgen dat we snel nieuwe vaccin-miljardairs creëren, maar er totaal niet in slagen om de miljarden te vaccineren die wanhopig behoefte hebben aan veiligheid. Deze miljardairs zijn het gezicht van de enorme winsten die veel farmaceutische bedrijven maken met het monopolie dat ze op deze vaccins hebben. De vaccins werden gefinancierd met overheidsgeld en zouden in de eerste plaats een mondiaal publiek goed moeten zijn, geen particuliere winstkans. We moeten dringend een einde maken aan deze monopolies, zodat we de vaccin-productie kunnen opschalen, de prijzen kunnen verlagen en de wereld kunnen vaccineren.” 

Meer dan 100 landen (gesteund door VN-agentschappen, gezondheidsexperts, economen, humanitaire- en mensenrechtenorganisaties, vakbonden van zorgpersoneel uit tal van landen, religieuze leiders, nobelprijslaureaten, enz.) zijn voorstander van de idee om de patenten op de COVID-vaccins op zijn minst tijdelijk op te heffen. In de praktijk wordt dit binnen de Wereldhandelsorganisatie (WTO) tegengehouden door een aantal rijke Westerse staten die de financiële belangen van de farmaceutische industrie boven de noden van de wereldbevolking plaatsen. 

Verrassend genoeg heeft de Biden-regering te kennen gegeven dat het een beperkte en tijdelijke opzegging van de patenten op COVID-19 vaccins zou kunnen steunen, maar de VS legt absoluut geen druk op zijn voornamelijk Europese bondgenoten die een dergelijke beslissing blokkeren binnen de WTO. 

Laten we niet vergeten dat Big Pharma jaarlijks zo’n 15 à 17 miljoen euro spendeert om te wegen op beslissingen van de EU. Er werken bijna 200 full-time lobbyisten in Brussel die allemaal tot doel hebben ervoor te zorgen dat de belangen van de farmaceutische industrie gediend worden.

Ten slotte

Een andere probleem bij de bestrijding van corona in veel arme Afrikaanse landen is dat de openbare gezondheidszorg er op apegapen ligt door privatiseringen. Ze is chronisch ondergefinancierd, onderbemand en slecht georganiseerd. Dit belemmert uiteraard de efficiëntie van de respons op de pandemie.

De gezondheidszorg in arme Afrikaanse landen is chronisch ondergefinancierd, onderbemand en slecht georganiseerd.

Verregaande privatiseringen van de overheidsdiensten en zorgstelsels worden opgelegd aan arme landen door internationale financiële instellingen zoals het Internationaal Muntfonds en de Wereldbank, die dit als een voorwaarde beschouwen om leningen bij hen te kunnen aangaan. Deze leningen dienen vaak om de intresten te kunnen betalen van de historische schuldenberg waarop de armste landen zitten. Het systeem kweekt een vicieuze ongelijkheid.  

Niet lang na de ontdekking van de Omicron-variant volgden de eerste maatregelen die Afrikaanse landen viseerden. In Europa werden verschillende zuidelijke Afrikaanse landen onderworpen aan een inreisverbod (o.a. in België) of strikte quarantaine-voorschriften. 

Op 26 november adviseerde de Europese Commissie aan de EU-lidstaten -bij monde van voorzitter Ursula von der Leyen- om zuidelijke Afrikaanse landen te mijden: “De Europese Commissie heeft vandaag voorgesteld aan de lidstaten om de ‘noodrem’ te activeren op reizen vanuit landen in zuidelijk Afrika […] om de verspreiding van de nieuwe variant te beperken. Alle vliegreizen naar deze landen zouden opgeschort moeten worden”. De VS voerde op 29 november een inreisverbod in vanuit acht zuidelijk Afrikaanse landen. 

Het beleid van reisverboden is echter kortzichtig en uiteindelijk niet doeltreffend. De WHO drong er op 28 november op aan om reisverboden die zuidelijke Afrikaanse landen viseren te vermijden. De Regionale Directeur voor Afrika van de WHO, Matshidiso Moeti, riep de wereld op om de wetenschap te volgen: “Nu de Omicron-variant in verschillende delen van de wereld gedetecteerd is, zijn de reisverboden die Afrika viseren, een aanslag op de mondiale solidariteit”. 

Het beleid van reisverboden is kortzichtig en uiteindelijk niet doeltreffend.

Moeti prees Zuid-Afrika ook voor het volgen van de internationale gezondheidsvoorschriften en voor het informeren van de WHO zodra het nationaal laboratorium de Omicron-variant identificeerde. "De snelheid en transparantie van de regeringen van Zuid-Afrika en Botswana bij het informeren van de wereld over de nieuwe variant is prijzenswaardig", zei Moeti. "De WHO staat achter de Afrikaanse landen die de moed hadden om levensreddende informatie over de volksgezondheid te delen en zo de wereld te helpen beschermen tegen de verspreiding van COVID-19.” 

In plaats van zich hermetisch te proberen afsluiten, kunnen alleen een grotere mondiale samenwerking, het loslaten van neoliberale economische doctrines en een hoge, gelijke wereldwijde vaccinatiegraad de COVID-pandemie verslaan. Hoe langer het duurt om groepsimmuniteit op wereldschaal te bereiken, hoe groter de kans dat virusmutaties gevaarlijker worden voor de gezondheid en resistenter tegen beschikbare vaccins.

Zolang er grote vaccinatieongelijkheid of zelfs vaccinatie-apartheid heerst -zowel tussen verschillende continenten en landen, als binnen landen zelf- blijft het dus dweilen met de kraan open. Alleen Big Pharma heeft voordeel bij een dergelijke aanpak.