Er is nog een vrouw aan het firmament verschenen die de door mannen gedomineerde Italiaanse politiek door elkaar heeft geschud  - maar deze keer is ze feministe, openlijk queer en links. De 37-jarige Elly Schlein is de nieuwe voorzitter van de progressieve Democratische Partij (PD), de belangrijkste centrumlinkse rivaal van de extreemrechtse Broeders van Italië (‘Fratelli d'Italia’), die vorig jaar aan de macht kwam na een verkiezingsoverwinning en wiens leider, Giorgia Meloni, de eerste vrouwelijke premier van Italië werd. 

Tot verrassing van zowel de gevestigde namen binnen de partij als de opiniepeilers versloeg Schlein eind februari haar oudere, meer centristische, mannelijke tegenstander, Stefano Bonaccini, in de verkiezingen voor het leiderschap van de PD. "Ze zagen ons niet aankomen", zei Schlein triomfantelijk na haar overwinning.

Schlein versloeg haar oudere, meer centristische, mannelijke tegenstander in de verkiezingen voor het leiderschap van de PD.

Schlein wordt vaak vergeleken met Alexandria Ocasio-Cortez uit de VS, Sanna Marin uit Finland en Jacinda Ardern uit Nieuw-Zeeland -vrouwen die gezien worden als de nieuwe 'strijders' tegen een wereldwijde extreemrechtse golf– en lijkt een frisse visie te brengen, die in schril contrast staat met Meloni's ijzeren, nationalistische benadering.

De status van Schlein als buitenstaander, om nog maar te zwijgen van haar ‘chutzpah’ (durf), charisma en gedrevenheid, hebben haar eerder al een belangrijke overwinning opgeleverd tegen extreemrechts in Italië. In 2020 hielp ze Meloni's bondgenoot, de Noordelijke Liga van Matteo Salvini, te verslaan in de regio Emilia-Romagna. Maar zegevieren bij algemene verkiezingen in Italië - een notoir rommelige en tribalistische aangelegenheid - is nog een heel andere zaak.
Om te slagen moet ze de tanende invloed van de PD nieuw leven inblazen en haar politieke tegenstanders afweren. Daarnaast moet ze ook de twijfels binnen haar eigen partij wegnemen.

Politieke en persoonlijke achtergrond

Decennialang waren de Italiaanse politieke leiders afkomstig uit een opmerkelijk homogeen milieu, en ze zagen er allemaal hetzelfde uit: autochtoon, grijzend en mannelijk.

De afkomst van Schlein is heel wat verder te vinden. Geboren in Zwitserland in een familie van Joods-Amerikaanse en Italiaanse academici, begon ze haar politieke loopbaan in de VS, waar ze in 2008 en 2012 campagne voerde voor Barack Obama.

In tegenstelling tot Meloni, die de politieke ladder beklom als trouw lid van de post-fascistische, nationaal-conservatieve Italiaanse traditie, stelde Schlein zich, sinds de oprichting van de PD in 2007, op in de marge van de partij. In 2015 stapte ze zelfs uit de partij, terwijl ze in het Europees Parlement zetelde, omdat de toenmalige PD-leider Matteo Renzi in zijn hoedanigheid van premier probeerde om economisch liberale hervormingen door te drukken.

Ze bleef een actief lid van de bredere centrumlinkse coalitie, maar sloot zich pas vorig jaar terug aan bij de PD, twee maanden voor de voorzittersverkiezingen die volgden op de brutale nederlaag van de partij bij de algemene verkiezingen in september vorig jaar. Ze bleef impopulair bij een groot deel van het partij-establishment - daarom was haar overwinning zo'n schok.

Haar reputatie van buitenstaander binnen centrumlinks wordt nog versterkt door twee andere belangrijke aspecten van haar identiteit: haar geslacht en haar seksualiteit.

Haar status als een queer-vrouw in een land waar de LGBTIQ+-rechten tot de zwakste van West-Europa behoren -en waar het homohuwelijk nog moet worden gelegaliseerd- heeft de aandacht van het publiek getrokken. Maar ondanks de energie die ze steekt in het verdedigen van de rechten van de queer-gemeenschap, blijft Schlein zeer terughoudend wat haar privéleven betreft. In 2020 ‘outte’ ze zichzelf in een Italiaanse talkshow, waar ze onthulde dat ze biseksueel was en een vriendin had, maar ze heeft er sindsdien quasi niets meer over gezegd.

Schlein heeft het echter wel veel over het vrouw-zijn in een door mannen gedomineerd politiek milieu. Meloni mag dan het glazen plafond doorbroken hebben door verkozen te worden als eerste vrouwelijke premier van het land, de eerste vrouw worden die links in Italië leidt, is ook geen geringe prestatie - en Schlein hoopt dat het een keerpunt kan zijn voor anderen zoals zij. "Ik wil een partij waarin geen enkele vrouw, vooral als ze jong is, gevraagd wordt 'bij wie ze hoort' - omdat ze gewoon bij zichzelf hoort", stelde Schlein onlangs in een populaire tv-talkshow.

Het mannelijke leiderschap heeft veel vrouwen vervreemd van de PD die beweert de leidende progressieve kracht van het land te zijn.

Hoewel de linkse traditie in Italië veel vrouwelijke pioniers kent (de meest opvallende is de communistische politica Nilde lotti, die in 1979 de eerste vrouwelijke voorzitter van het lagerhuis van het parlement werd), heeft het volledig mannelijke leiderschap van de PD veel vrouwen vervreemd van een partij die beweert de leidende progressieve kracht van het land te zijn.

Het belang van de verkiezing van Schlein voor veel leden, kan niet genoeg benadrukt worden. "Haar overwinning is een belangrijk keerpunt voor een partij als de PD, die de afgelopen jaren moeite had om aansluiting te vinden bij een groot deel van haar progressieve vrouwelijke kiezers", aldus Bianca Gaudenzi, politiek historica en aanhanger van Schlein.

Het lijkt misschien vreemd dat de uiterst conservatieve partij Broeders van Italië erin geslaagd is om een vrouwelijke leider te kiezen vóór de PD, maar volgens sommige politieke analisten worden linkse vrouwen vaak met nog grotere hindernissen geconfronteerd dan hun rechtse tegenhangers. "Vrouwen die progressieve politieke krachten leiden, staan voor grotere sociale onrust en omwentelingen", aldus Costanza Hermanin van het Europees Universitair Instituut. "Bijgevolg hebben ze meer moeite om op de voorgrond te treden dan vrouwen in conservatieve partijen."

Ongeacht hun tegengestelde overtuigingen nemen Meloni en Schlein nu een vergelijkbare plaats in binnen het Italiaanse politieke systeem. In een land waar meer dan tweederde van de wetgevers mannen zijn, is het belang van vrouwen aan het hoofd van de twee belangrijkste politieke krachten onmiskenbaar, aldus PD-lid Laura Leuzzi. Maar zal de verkiezing van de twee leiders leiden tot meer systemische veranderingen?

"Het is moeilijk om te beoordelen of dit een geïsoleerd geval is, maar het geeft wel aan dat het tij voor een bepaalde [bevolkingsgroep] in het land aan het keren is," aldus Leuzzi. "Het is aan de twee leiders om de deuren te openen voor meer diversiteit in institutionele omgevingen en machtsposities." 

Een linkse populist?

Vorig jaar publiceerde Schlein haar recentste boek ‘La Nostra Parte’ (Ons deel) waarin ze haar leven en politieke visies beschrijft. Ze opent het boek met een oproep om de status quo te ontwrichten, met de populaire slogan ontstaan tijdens Covid-19: "We gaan niet terug naar normaal, want normaal was het probleem."

De toespraken van Schlein echoën de passie van andere jonge hervormingsgezinde politici in de VS en het VK. Ze doordrenkt haar retoriek met verwijzingen naar het patriarchaat, racisme, feminisme, LGBTIQ+-rechten en het milieu, en belooft te strijden voor een door de staat opgelegd minimumloon - wat Italië nog steeds niet heeft.

Tot haar politieke referentiepunten behoren figuren die ver van de Italiaanse politieke mainstream afstaan, zoals de Amerikaanse hoogleraar in kritische rassentheorie Kimberlé Crenshaw, en haar antifascistische geloofsbrieven draagt ze als een insigne. Van 'Bella ciao' (het beroemde Italiaanse verzetslied uit de Tweede Wereldoorlog) heeft ze haar eigen lijflied gemaakt.

Haar activisme is geworteld in ervaringen uit de eerste hand in een land dat -hoewel in toenemende mate multi-etnisch- het racisme heeft zien toenemen, en dat nooit naar behoren omgegaan is met zijn fascistisch en koloniaal verleden.

Haar eigen Joodse afkomst heeft haar tot een extreemrechts doelwit gemaakt. "Mijn neus is ongetwijfeld een belangrijk onderdeel van mijn lichaam", zei ze in reactie op antisemitische opmerkingen over haar uiterlijk. "Er is een compleet leger van haters opgestaan, die mijn neus en achternaam gebruiken om onwaardige antisemitische sentimenten te uiten."

Het verbinden van haar politiek met de strijd van minderheidsgroepen, verleent Schlein een zekere authenticiteit.

Het vermogen van Schlein om haar politiek te verbinden met de strijd van minderheidsgroepen -waartoe zij zelf behoort- verleent haar een zekere authenticiteit onder de progressieve jongere kiezers in Italië. Ze gebruikt inderdaad vaak het controversiële neutrale voornaamwoord 'schwa' (geschreven als een omgekeerde e - ə) in plaats van de mannelijke vorm, om inclusiviteit over te brengen in een taal die een strikte gender-binariteit kent.

Door de sluipende invloed van het populisme in de reguliere politiek vragen sommigen zich af of Schlein gecategoriseerd moet worden als een links antwoord op dit fenomeen, maar de Italiaanse historicus Daniele Pasquinucci waarschuwt ervoor haar politiek door deze lens te bekijken. "Ik zou vermijden om te spreken van populisme, een term die tegenwoordig misbruikt wordt," zei hij. "Ik zie [Schleins platform] eerder als een poging om de PD op een meer linkse leest te schoeien."

En 'populistisch' is niet de enige term die wordt gebruikt om Schlein te karakteriseren. "Communistisch... radicaal chic, bevoorrecht," stelde de ervaren tv-interviewster Lilli Gruber toen ze Schlein ondervroeg over enkele van de kenmerken die haar door de rechtse pers worden toegeschreven. De jonge politica kon niet direct een gepast antwoord vinden.

Schlein versus Meloni

De grootste vraag voor de linkse kiezers in Italië is of Schlein heeft wat nodig is om de PD nieuw leven in te blazen en Meloni te verslaan bij de volgende verkiezingen (die uiterlijk in 2027 plaatsvinden). De electorale vooruitzichten van de partij hebben de laatste jaren een ferme klap gekregen: het aandeel van de PD in parlementszetels is gedaald tot 17% in 2022, iets meer dan een derde van wat ze tien jaar geleden haalde.

De redenen voor de neergang van de PD zijn talrijk en complex. De partij is ontstaan uit een historische samensmelting van naoorlogse communistische en meer centristische christendemocratische facties. Sinds haar ontstaan heeft ze te kampen met een diepe identiteitscrisis, waarbij ze moeite heeft om de kloof tussen haar interne facties te overbruggen. 

Overleven in de onstabiele politieke arena van Italië is ook een uitdaging. Sinds het uiteenvallen begin jaren negentig van de belangrijkste politieke blokken uit het tijdperk van de Koude Oorlog is het nationale politieke landschap verworden tot een rommelig buffet van kortstondige partijen, waarbij de kiezers nauwelijks terugkomen voor een tweede portie. De traditionele politieke krachten hebben moeite om zichzelf opnieuw uit te vinden.

Na de pandemie is links in Italië ook in de steek gelaten door heel wat aanhangers van oudsher, omdat het er niet in geslaagd is de economische problemen van de arbeidersklasse aan te pakken - een Europees fenomeen dat in Italië heeft bijgedragen aan Meloni's steile opkomst.

Maar Schlein lijkt voorlopig zelfverzekerd en belooft een "groot probleem" te zijn voor Meloni, onder meer door zich te richten op kwesties die belangrijk zijn voor vrouwen. "Het heeft geen zin om een vrouw als premier te hebben die niet voor vrouwen vecht", zei ze vorige maand.

Ze heeft het beleid van Meloni al herhaaldelijk bekritiseerd, van het immigratiebeleid en de arbeidswetgeving tot het standpunt van de premier over gender, maar een opruiende confrontatie vermijdt ze. Ze geeft er de voorkeur aan een alternatieve visie voor Italië te bieden.

De regering van Meloni, zei Schlein onlangs, "is geobsedeerd door de immigratiekwestie, maar negeert de emigratie van vele jongeren [uit Italië], die er met zulke lage salarissen en zulke onzekere contracten vaak voor kiezen om naar andere oorden te trekken". Ze voegde eraan toe: "In plaats daarvan willen we dat [Italië] de plaats is waar mensen een fatsoenlijk inkomen hebben en hun toekomst kunnen opbouwen."

Het is nog te vroeg om te kunnen zeggen of Schlein de electorale basis van de partij opnieuw zal kunnen opbouwen, maar één ding lijkt, voorlopig althans, zeker: het zullen twee vrouwen zijn die de komende jaren strijden om het hart en de ziel van Italië.

Dit artikel verscheen eerder op openDemocracy.