Toen honderden inheemse groepen eind april in de Braziliaanse hoofdstad Brasilia bijeenkwamen, hadden zij een duidelijke agenda: het bevorderen van de historische institutionele vertegenwoordiging die de inheemse volkeren verworven hebben via de prille regering van president Luiz Inácio Lula da Silva, en ervoor zorgen dat zij niet louter overleven, maar bloeien.

Het 19e Vrije Land Kamp of ‘Acampamento Terra Livre’ (ATL), trok naar schatting 6000 mensen. Volgens de Vereniging van Inheemse Volkeren van Brazilië (APIB in de initialen van haar Portugese naam), is het de grootste jaarlijkse bijeenkomst van inheemse volkeren ter wereld. De aanwezigen dansten en zongen op de plek waar aanhangers van de afgezette president Jair Bolsonaro drie maanden eerder hun kamp hadden opgeslagen na een gewelddadige aanval tegen het hoofdkwartier van de Braziliaanse regering. 

Voor Vanda Witoto, een prominente leidster uit de noordwestelijke deelstaat Amazonas, was het doel van het kamp de federale regering aan te sporen om "een beleid te voeren dat onze autonomie en onze manier van leven respecteert". Het ATL van vorig jaar was -na een COVID-onderbreking van twee jaar- grotendeels een politieke bijeenkomst in de aanloop naar de Braziliaanse presidentsverkiezingen in oktober 2022. Inheemse groepen maakten toen deel uit van de brede coalitie van activisten die streden om een einde te maken aan het geweld en de sociale onrechtvaardigheid van de Bolsonaro-jaren, en om te helpen hem uit zijn ambt te zetten.

Maar dit jaar wilde het ATL de institutionele verworvenheden die al bereikt zijn onder Lula verankeren. De belangrijkste van deze verworvenheden is de oprichting van het nieuwe Ministerie voor Inheemse Volkeren, dat Lula onder leiding stelde van de prominente campagnevoerster Sônia Guajajara. Lula benoemde een andere beschermster van de Amazone, Marina Silva, tot Brazilië’s minister van Milieu.

Inheemse leiders erkennen dat er in de eerste maanden van Lula's regering weliswaar belangrijke vooruitgang is geboekt, maar dat er nog veel moet gebeuren. “We zijn tevreden met wat er is voorgesteld en met de structuren die tot nu toe zijn opgezet”, zei Dinamam Tuxá, een APIB-coördinator die juridisch adviseur is van inheemse groepen in Minas Gerais, Espirito Santo en het noordoosten van Brazilië. "Veel dingen zijn door de vorige regering vernietigd. We beseffen dat de wederopbouw die dit land nu moet doormaken tijd kost, en hoewel het een langzaam proces is, is het aan de gang." Maar wat de regering Lula “met de grootste spoed” moet doen, stelde Tuxá, is “een begin maken met de uitvoering van haar openbare beleidsbeloften, met name de erkenning en afbakening van inheemse gebieden”. Territoriale afbakening is nu de "eerste prioriteit" voor inheemse volkeren in Brazilië, benadrukte hij.

De regering Lula heeft beloofd om 14 gebieden wettelijk te demarqueren voor inheemse volkeren. 

In januari -slechts enkele dagen nadat Lula de presidentiële eed had afgelegd- beloofde zijn regering dat 14 gebieden wettelijk zouden worden gedemarqueerd voor inheemse volkeren “alvorens ze ingenomen worden door andere mensen” of er "valse documenten verzonnen worden" om eigendomsrechten op te eisen. Dit was een van Lula's belangrijkste campagnebeloften aan inheemse groeperingen voor tijdens zijn eerste 100 dagen als president, ook al werd verwacht dat het door Bolsonarista's gedomineerde Congres hevige weerstand zou bieden. Op de afsluitende plenaire vergadering van het recente ATL, kondigde Lula voor een enthousiaste menigte aan dat de inheemse bevolking zes nieuw afgebakende territoria, van bijna 800 km², zou toegewezen krijgen. 

Nog veel werk voor de boeg

Volgens elke inheemse leider waar de nieuwssite openDemocracy tijdens het ATL mee sprak, was één ding overduidelijk: het loutere bestaan van Lula’s regering is een reden tot vreugde na de frontale aanval op de landrechten van inheemse gemeenschappen en hun zelfbesturende organen tijdens Bolsonaro’s ambsterrein.

De ontbossing in het Amazonegebied steeg met bijna 60% onder Bolsonaro, naast een scherpe toename van gewelddadige indringingen in inheemse territoria en van het aantal aanvallen op landbeschermers. Bolsonaro had tijdens de presidentscampagne van 2018 ook beloofd om het agentschap voor inheemse zaken of FUNAI, dat belast is met de bescherming van de rechten van de inheemse bevolking en het beheer van hun land, te “kortwieken” en "de nek om te draaien".

Deze vier jaar vormden "een van de slechtste momenten in de geschiedenis van onze gemeenschappen", zei Witoto. Ze voegde eraan toe dat na de Bolsonaro-jaren “veel van de eerste inspanningen van de huidige regering begrijpelijkerwijs gericht zijn op de humanitaire noodsituatie waarin de Yanomami-stam zich verkeert". Lula en zijn minster van Inheemse volkeren, Guajajara, brachten een noodbezoek aan de Yanomami-enclave in het Amazonegebied nadat duizenden illegale gouddelvers er tijdens de Bolsonaro-periode waren neergestreken. Het was een van hun eerste daden na de presidentiële inauguratie.

Ondanks dergelijke interventies is het niet duidelijk hoe Lula in staat zal zijn om zijn beloftes om inheemse territoria te beschermen in te lossen, zeker in het licht van de strikte wettelijke marges en de druk van economische concurrentie. Er blijven twijfels over de vraag of Guajajara en Silva hun respectievelijke portefeuilles zullen kunnen waarmaken.

Openbare instellingen begrijpen de rechten van de inheemse bevolking nog steeds niet

Terwijl het belangrijk is om het einde van vier afschuwelijke jaren te markeren, stelde Witoto, hebben de vieringen de inheemse volkeren niet afgeleid van de dringende noodzaak om hun historische positie in de instellingen van Brazilië te verankeren. Inheemse groepen hebben nog steeds behoefte aan "concretere respons" en acties vanwege nationale instellingen, vertelde ze aan openDemocracy. Ondanks de welkome verandering in de federale regering worden deze gemeenschappen op een aantal fronten aanhoudend bedreigd.

"We willen dat de regering zich uitspreekt tegen de bouw van hydro-elektrische dammen en de bijbehorende infrastructuur in onze territoria," zei ze. "We willen dat de regering zich uitspreekt tegen de exploratiewerkzaamheden van [het Braziliaanse staatsbedrijf] Petrobras in het Amazonegebied. We willen dat de staat zich echt inzet voor onze gemeenschappen." Zo kan het eruit zien als de inheemse volkeren hun rechten kunnen veiligstellen binnen de Braziliaanse instellingen, aldus Witoto.

Overlappend bestuur

In de weken voorafgaand aan het ATL heerste er enige bezorgdheid dat de kabinetten van Guajajara en Silva niet genoeg samenwerkten, ondanks de overlapping van hun bevoegdheden. "Het is nog vroeg", zei Tuxá van de APIB, "maar het kabinet van Sônia Guajajara moet meer doen om doeltreffend overheidsbeleid te ontwikkelen samen met een aantal andere ministeries rond haar." Een goed voorbeeld van een manier waarop het nieuwe ministerie resultaten kan boeken voor de mensen voor wie het is opgericht, is volgens Tuxá het uittrekken van middelen voor het beheer en de bescherming van biomen (vegetatiezones, bijv. tropisch regenwoud). Hij voegde daaraan toe: "Uiteindelijk zal het succes van haar [ Guajajara's] ministerie grotendeels worden bepaald door de mate waarin zij erin slaagt de autonomie van de inheemse gemeenschappen te versterken."

Terwijl Brasilia op de voorlaatste dag van het ATL geteisterd werd door hevige regenval beaamde Witoto dat de adequate financiering van het ministerie voor Inheemse Volkeren van essentieel belang is. Een belangrijke strijd voor de inheemse bevolking nu is de versterking van de democratische instellingen, "of dat nu het ministerie van Guajajara is of op FUNAI-niveau. Deze structuren moeten worden versterkt... We hebben nood aan een transversale beleidshervorming op gebieden als gezondheid en onderwijs."

Het overkoepelende doel, aldus Witoto en andere inheemse leiders, is ervoor zorgen dat hun gemeenschappen worden geraadpleegd over beleid en dat hun levenswijze centraal staat in alle programma's. "Openbare instellingen begrijpen de rechten van de inheemse bevolking nog steeds niet," zei ze. "Ze hebben ons in de loop der geschiedenis tegengewerkt... dus het is uiterst belangrijk dat ze zich nu voor onze volkeren interesseren."

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op OpenDemocracy.