Je hoeft niet tot GenZ te behoren om je leven lang niets anders te horen dan soberheid, soberheid, besparen, besparen … In feite is dat discours al ongeveer vijftig jaar oud. Het komt uit de periode dat het neoliberalisme stapje voor stapje werd ingevoerd. En het houdt dus niet op. Vandaag zijn het ‘echte’ hervormingen die op de agenda staan. En het resultaat is precies wat kan worden verwacht, hier en overal elders in de wereld: uiterst rechts blijft groeien.

Men zou kunnen denken dat de grenzen zo stilaan zijn bereikt, maar toch. Nadat Donald Trump aan de macht kwam in de VS lijken alle remmen los: de taal wordt brutaal, het misprijzen voor de onderkant komt aan de oppervlakte. Vergelijk het met een Geert Wilders in Nederland, die slechts nipt niet de grootste werd in de voorbije verkiezingen.

De Speciale Rapporteur van de VN voor Extreme Armoede en Mensenrechten, de Belg Olivier De Schutter, schreef er een interessant rapport over, waarvan dit artikel een korte samenvatting is. Want er mag geen twijfel over bestaan: de democratie wordt bedreigd. Wat De Schutter uiterst rechts populisme noemt, is een gevolg van de afbouw van sociaaleconomische rechten, van de vervanging van ‘welfare’ door ‘workfare’.

Het gif van de ongelijkheid

In zijn rapport 'Uiterst rechts populisme en de toekomst van sociale bescherming' ziet De Schutter drie problemen.

In eerste instantie een activeringsbeleid dat iedereen op de arbeidsmarkt wil. Wat voor sommige mensen positief kan zijn, is voor diegenen die al kwetsbaar waren een extra straf en een stigma. Het veroorzaakt makkelijk mentale gezondheidsproblemen. De Internationale Arbeidsorganisatie heeft regels voor wat een ‘gepaste baan’ kan worden genoemd, maar vaak wordt daar gewoon geen rekening mee gehouden. Wat ertoe leidt dat mensen hun rechten gewoon niet opnemen, uit angst voor wat hen te wachten staat. Of ze belanden in barslechte arbeidsomstandigheden. Voortaan is het de arme zelf die schuldig is aan zijn armoede.

Een tweede probleem schuilt in de digitalisering. Er werd een ‘welfare dystopia’ gecreëerd waarin algoritmes op zoek gaan naar sociale fraude. Het heeft tot gevaarlijke uitwassen geleid, zoals de honderden werknemers bij de Post in het Verenigd Koninkrijk die onterecht beschuldigd werden van diefstal en valse boekhouding op basis van een defect computersysteem, of de kindertoeslagenaffaire die duizenden kwetsbare mensen heeft getroffen in Nederland. Op mondiaal vlak wil de Wereldbank ‘social registries’ invoeren - grote overheidsdatabanken die informatie beheren over personen en huishoudens in sociaal zwakkere posities, maar die eveneens makkelijk tot onrechtmatige uitsluiting leiden.

Een derde probleem ten slotte is de disciplinerende rol die sociaal werkers moeten spelen. Van zodra je arm bent word je geacht niet langer goed op je kinderen te kunnen letten en de beschuldigingen van verwaarlozing volgen elkaar in snel tempo op. En als kinderen ‘verwaarloosd’ worden, kunnen ze geplaatst worden…

Deze drie factoren treden nooit alleen op, maar in combinatie met elkaar en ze leiden ertoe dat mensen wantrouwig worden jegens de overheid en haar instituties. De Schutter legt uit hoe dit de opkomst van uiterst rechts populisme voedt. Er is ook onderzoek dat aantoont dat naarmate bijvoorbeeld pensioenen stijgen, gezinstoelagen worden verbeterd en er waardige lonen worden betaald, het succes van uiterst rechts snel afneemt.

De Schutter spreekt over "het gif van de ongelijkheid". Er is een bijna perfecte correlatie tussen de toenemende ongelijkheid en het groeiend succes van uiterst rechts. Hij pleit daarom voor een sterke aanpak van het probleem.

Verdienste in plaats van rechten

Meer en meer worden sociaaleconomische rechten voorgesteld alsof je ze moet verdienen en ook weer kan verliezen.

Dit is vooral zo in achtergestelde regio’s met veel migranten. Zij worden als een bedreiging ervaren en hun rechten worden beknot. Het zijn ook de regio’s waar het sociaal kapitaal vaak uiterst gering is. Onderzoek toont aan dat wie niet actief deelneemt aan de samenleving, makkelijk afglijdt naar uiterst rechts.

Tel er tenslotte de klimaatcrisis bij en je hebt een bijkomende factor die angst en een gevoel van machteloosheid veroorzaakt.

Het bedrieglijke van uiterst rechts partijen, aldus de speciale rapporteur, is dat de kopstukken en ideologen zich voorstellen als ‘gewone mensen’ maar dat ze in bijna alle gevallen wel degelijk tot de elites behoren. Zij zijn het net die ervoor pleiten dat de verzorgingsstaat niet langer op rechten is gebaseerd, en een disciplinerende aanpak voorstaan. Migranten worden er steeds meer van uitgesloten.

Er zijn volgens De Schutter drie strategieën om een dam op te werpen tegen het uiterst rechts populisme.

Eén is sociale bescherming werkelijk universeel maken in plaats van enkel voor kwetsbare mensen met een privatisering voor ieder wie aan de armoede ontsnapt. Mensen zijn gelijk met gelijke rechten.

Twee is sociale bescherming ontwerpen als een brug tussen verschillende gemeenschappen, als een element dat verbindend kan werken in een diverse samenleving.

Drie is de noodzaak om weer vertrouwen te wekken, om als overheid een helpende hand en niet een straffende vinger uit te steken.

Herverdeling, zo besluit De Schutter is zo veel meer dan een economische factor. Het is een politieke uitdaging, maar sociale bescherming is tenslotte een mensenrecht. De overheid moet veel meer doen dan enkel economische zekerheid bieden.

Dit artikel verscheen eerder op Uitpers.