De jongste weken zijn de spanningen rond Oekraïne hoog opgelopen. Aanleiding is de massale Russische troepenopbouw aan de grens met Oekraïne en in de Krim. De NAVO wijst Rusland met de vinger maar verzwijgt de eigen verantwoordelijkheid in het opvoeren van de confrontatie met Rusland.

Tijdens een spoedberaad van de NAVO-Oekraïne Commissie, die in 1997 is opgericht, riep NAVO-Secretaris-Generaal Stoltenberg Rusland op “om zijn militaire opbouw te beëindigen, zijn provocaties te stoppen en de situatie te de-escaleren”. De NAVO wijst Rusland al jaren met de vinger over de situatie in Oekraïne maar doet dat op een zeer eenzijdige manier. Het bondgenootschap verzwijgt de eigen verantwoordelijkheid in de spanningen met Rusland.

NAVO-expansie bedreigend voor Rusland

Doorgaans verwijst men naar de Russische annexatie van de Krim en de betrokkenheid van Moskou bij de gewapende opstand in de Donbasregio in zuidoost-Oekraïne in 2014 als het begin van de verslechterde relaties. Voor de wortels van de huidige nieuwe Koude Oorlogssfeer moeten we verder teruggaan in de tijd. In 1997 nodigde de NAVO drie voormalige Warschaupactlanden - het militaire bondgenootschap van de Sovjetunie met zeven socialistische republieken uit Centraal- en Oost-Europa – uit om lid te worden van de Westerse militaire alliantie. Ze traden effectief toe in 1999. Het waren de jaren van Jeltsin, een zwakke president die werd zoet gehouden met de oprichting van een Permanente Gezamenlijke Raad (later de NAVO-Rusland Raad). In nieuwe uitbreidingsrondes schoof de NAVO-grens nog dichter richting Rusland met inbegrip van het lidmaatschap van drie Baltische staten (in 2004) die minder dan twee decennia eerder nog deel uitmaakten van de voormalige Sovjetunie.

Verzuurde relaties met Rusland ontstonden als gevolg van de “minachtende” houding van de VS tegenover de veiligheidsbelangen van Rusland

Nochtans werden in de aanloop naar de Duitse hereniging van oktober 1990 door verschillende politieke leiders in de VS, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk beloftes gedaan dat de NAVO niet oostwaarts zou opschuiven. In de woorden van voormalig VS-minister van Buitenlandse Zaken James Baker: “We begrijpen dat het niet alleen voor de Sovjet-Unie maar ook voor andere Europese landen belangrijk is om garanties te krijgen dat de Verenigde Staten (…) geen ‘inch’ van de huidige militaire jurisdictie van de NAVO zal uitbreiden in oostelijke richting.” De NAVO ontkent dat die beloftes zijn gedaan, maar uit 30 officiële documenten, gepubliceerd op de website van het Nationaal Veiligheidsarchief van de George Washington Universiteit, blijkt het tegendeel. In Atlantische kringen was men zich zeer bewust van het feit dat een NAVO-uitbreiding naar het oosten een gevoelig thema was. De voormalige VS-minister van Defensie William Perry (van 1994 – 1997) stelde in 1993 expliciet: “Het is mij duidelijk dat het een probleem is voor veel Russen vandaag”. Jaren later zou Perry benadrukken dat de verzuurde relaties met Rusland ontstonden als gevolg van de “minachtende” houding van de VS tegenover de veiligheidsbelangen van Rusland waaronder de uitbreiding van de NAVO en de bouw van een raketschild.

NAVO opent deur voor lidmaatschap van Oekraïne

Tijdens de NAVO-top in Boekarest (2008) wilde Washington het lidmaatschap formeel ook openstellen voor twee andere voormalige Sovjetrepublieken, Oekraïne en Georgië. Maar Duitsland en Frankrijk lagen dwars omdat ze wisten dat dit zeer negatieve gevolgen zou hebben voor de Russische veiligheidsperceptie. In de woorden van de toenmalige Franse minister van Buitenlandse Zaken Fillon: “Wij zijn tegen Georgische en Oekraïense toetreding omdat we geloven dat dit niet het juiste antwoord is in termen van machtsverhoudingen in Europa en tussen Europa en Rusland.” Hoewel Oekraïne en Georgië bijgevolg geen formeel toetredingsplan (‘Membership Action Plan’) kregen, stelde de NAVO-slotverklaring wel dat “deze landen leden van de NAVO zullen worden”. Rusland protesteerde met de woorden dat NAVO-lidmaatschap van beide landen een “grote strategische misstap” zou zijn. Vanuit Russische perspectief begrijpelijk want dat zou betekenen dat de NAVO een 3200 km lange grens met Rusland zou delen. De Russische inval in Georgië een paar maanden na de NAVO-top gold meteen ook als waarschuwing dat er grenzen zijn aan de NAVO-expansie. De daaropvolgende erkenning van de onafhankelijkheid van de opstandige regio’s Zuid-Ossetië en Abchazië kwam er wellicht niet toevallig in hetzelfde jaar (2008) dat de VS de onafhankelijkheid van Kosovo erkenden, dat zich met hulp van de NAVO had losgescheurd van Servië.

De NAVO intensiveerde de relaties met Oekraïne vanaf het najaar van 2008 met o.m. jaarlijkse Nationaal Programma’s die het land militair, maar ook politiek en economisch moeten hervormen in het licht van een toekomstig NAVO-lidmaatschap.

Oekraïne-crisis

De ‘Euromaidan’-opstand (2014) die leidde tot de val van de Oekraïense regering Yanukovich zou verder een negatieve impact hebben op de relaties tussen de NAVO en Rusland. De opstand legde de tweespalt bloot in het land tussen zij die kozen voor hechtere banden met Rusland en zij die toenadering zochten met de Europese Unie. Een protestbeweging eiste het aftreden van Yanukovitch omwille van corruptie, algemene onvrede over diens beleid en het afwijzen van een associatieakkoord met de EU. Commissievoorzitter Barroso had bijgedragen aan deze crisis door Kiev een jaar eerder duidelijk te maken dat een douane-unie met Rusland niet verenigbaar was met een associatie-akkoord met de EU. Uiteindelijk zou Euromaidan dat door infiltratie van extreemrechts en het optreden van politiediensten een gewelddadig karakter kreeg, uitmonden in een nieuwe regering die duidelijk koos voor een toenadering met de EU en de NAVO. Zowel in de zuidoostelijke Donbas regio’s (met een grote Russische minderheid) en de Krim (bijna twee derde is Russisch) groeide de ongerustheid over deze koers van Kiev. In Donbas kwam het tot gewapend verzet dat er met Russische steun in slaagde om zich militair af te scheiden van Oekraïne. In de Krim (tot 1954 onderdeel van Rusland) kwam het tot een openlijke militaire Russische interventie. In een kort daarop gehouden (weliswaar controversieel) referendum koos een overgrote meerderheid van de bevolking van de Krim voor aansluiting bij Rusland. In 1991 en 1994 waren er twee referenda waarin de bevolking zich uitsprak voor een grotere autonomie van Oekraïne.

Eind januari 2021 tekent de Oekraïense president Volodymyr Zelensky een wet die toelating geeft aan NAVO-troepen voor multinationale manoeuvres

De NAVO drukt steeds nadrukkelijker stempel op Oekraïne

Vanaf 2015 zou de NAVO de banden met Oekraïne middels verschillende programma’s en gezamenlijk militaire oefeningen verder aanhalen tot groeiende nervositeit van Rusland. Eind januari 2021 tekent de Oekraïense president Volodymyr Zelensky een wet die toelating geeft aan buitenlandse troepen voor multinationale manoeuvres. Concreet gaat het om 8 verschillende oefeningen waaraan 21.000 Oekraïense militairen en 11.000 NAVO-troepen (van de VS, Verenigd Koninkrijk, Polen en Roemenië) deelnemen. Eerder (oktober 2020) had Zelensky al de plannen bekendgemaakt voor de bouw van twee marinebasissen. In februari verklaarde de Oekraïense premier Denis Schmyhal in het NAVO-hoofdkwartier dat er een marinebasis komt in de Zwarte Zee en een in de Zee van Azov met “Britse financiële hulp”. De bijhorende verklaringen vanuit de NAVO waren niet van die aard om Moskou te kalmeren. “Ik denk dat we moeten begrijpen dat de Zwarte Zee van strategisch belang is voor de NAVO en de NAVO-bondgenoten”, aldus NAVO-Secretaris-Generaal Stoltenberg. Generaal Tod Wolters, de hoogste NAVO-militair in Europa, sprak van een “verbeterde voorwaartse aanwezigheid” in een verwijzing naar de operatie van twee VS-oorlogsbodems in de Zwarte Zee aan de zijde van de Oekraïense marine sinds januari 2021. Komt daar nog bij dat Zelensky sinds midden vorig jaar veel assertiever naar het NAVO-lidmaatschap dingt. Begin april verklaarde de Oekraïense president dat lidmaatschap van de “NAVO de enige manier is om een einde te maken aan de oorlog in Donbas”. De Oekraïense ambassadeur in Duitsland, Andriy Melnyk, suggereerde zelfs dat als het NAVO-lidmaatschap er niet komt, zijn land zich dan wel eens verplicht zou kunnen zien om zich opnieuw nucleair te bewapenen.  

De Russische ontplooiing van duizenden, wellicht zelfs tienduizenden troepen aan de grens met Oekraïne, is niet vreemd aan de groeiende NAVO-aanwezigheid in de regio. Dat het zo openlijk gebeurt moet meer gezien worden als een waarschuwing dan als een effectieve voorbereiding op een mogelijke oorlog met Oekraïne.

Ruslands reactie heeft waarschijnlijk ook te maken met de politieke machtsstrijd in Oekraïne zelf. Sinds enkele maanden is de populariteit van Zelensky, die in 2019 kon rekenen op bijna drie kwart van de stemmen, sterk gedaald. In de opiniepeilingen doet het pro-Russische Oppositieplatform voor Leven (OPFL) het beter dan de partij van Zelensky, ‘Dienaar van het Volk’. Tijdens lokale verkiezingen van oktober 2020 kon zijn partij nog maar minder dan een vijfde van de kiezers bekoren. In een poging om het tij te keren haalde Zelensky begin februari drie TV-netwerken uit de ether die gezien worden als de spreekbuis van OPFL, de partij van Oligarch Viktor Medvedchuk, wiens dochter werd gedoopt door de Russische president Poetin. De EU berispte Zelensky voor deze inbreuk op de persvrijheid. De VS daarentegen verwelkomde de actie die er kwam daags na een telefoongesprek met president Biden. Het lijkt erop dat Zelensky goede punten wilde scoren in Washington wiens militaire steun hij nodig heeft in zijn machtsstrijd met Rusland.

Als de NAVO doorzet met de plannen om Oekraïne lid te maken van de NAVO kan dit alleen maar de escalatie verder in de hand werken

Conclusie

De NAVO heeft de afgelopen decennia geen rekening gehouden met Russische veiligheidsbekommernissen. En dat is zacht uitgedrukt. In een poging om de NAVO extra bestaansredenen te geven, komt het in elk geval goed van pas om Rusland als gevaarlijke tegenstander af te beelden, ook al is het land militair gezien een dwerg in vergelijking met de NAVO (een defensiebudget in de orde van grootte van dat van Duitsland of Frankrijk). In het eind vorig jaar verschenen NAVO 2030 rapport, dat een voorbereiding is op de komende nieuwe NAVO-strategie, wordt Rusland afgeschilderd als een ‘systemische rivaal’ en doet het taalgebruik denken aan de periode van de Koude Oorlog. De Oekraïne-crisis werd dankbaar aangegrepen om in Wales (2014) af te spreken dat de NAVO-lidstaten zich er voortaan toe engageren om 2% van het BBP aan hun militaire apparaten te spenderen. Als de NAVO doorzet met de plannen om Oekraïne lid te maken van de NAVO kan dit alleen maar de escalatie verder in de hand werken en speelt dat onder meer in de kaart van radicale nationalistische krachten in Rusland. Oekraïne is verre van een stabiel land. Als het effectief lid wordt van de NAVO dan spreekt het voor zich dat het risico groeit dat andere NAVO-leden in het conflict worden gelokt. Een beter alternatief is om op termijn te streven naar een constitutioneel neutraal Oekraïne (zoals dat het geval is met Oostenrijk), zodat Rusland niet langer met negatieve veiligheidspercepties te kampen krijgt en het wederzijds wantrouwen wordt weggenomen.