Een van de belangrijkste vaststellingen in het laatste jaarboek van SIPRI, is dat er een nieuwe gevaarlijke nucleaire wapenwedloop bezig is. En dit op het ogenblik dat het wapenbeheersingsregime ernstig verzwakt is.
Nagenoeg alle negen nucleaire wapenstaten in de wereld (de VS, Rusland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, China, India, Pakistan, Noord-Korea en Israël), zijn bezig met een intensief nucleair moderniseringsprogramma, waarbij bestaande wapensystemen worden geüpgraded en nieuwe versies worden ontwikkeld.
Volgens het Zweedse vredesonderzoeksinstituut SIPRI bevinden er zich in totaal 12.241 kernkoppen in de nucleaire arsenalen van de kernwapenstaten. Sinds het eind van de Koude Oorlog ontmantelden Rusland en de VS meer oude kernkoppen dan ze er nieuwe opstelden. Het lijkt erop dat deze trend zich aan het keren is. “We zien een duidelijke trend van groeiende kernwapenarsenalen, van verscherpte nucleaire retoriek en van de ontbinding van wapenbeheersingsakkoorden”, aldus het commentaar van VS-kernwapenexpert Hans Kristensen.
De vijf officiële kernwapenmachten
Er zijn vijf 'officiële' kernwapenstaten, d.w.z. dat ze partij zijn bij het nucleair Non-proliferatieverdrag dat in 1970 van kracht ging en waarin ze zich verbonden tot uiteindelijke nucleaire ontwapening. De twee belangrijkste van deze kernwapenstaten zijn Rusland en de VS, die tot vandaag een groot nucleair overwicht behouden. Ze beschikken samen rond de 90% van alle kernwapens in de wereld. Hoewel de omvang van hun arsenalen vrij stabiel blijft, zijn beide staten bezig met uitgebreide moderniseringsprogramma’s die er kunnen voor zorgen dat in de toekomst zowel hun omvang als hun diversiteit toenemen. Het is de verwachting dat de aantallen strategische kernwapens (krachtige kernwapens bedoeld om diep in vijandig gebied in te zetten, bv via langeafstandsraketten) zullen toenemen als er geen opvolger komt voor het huidige New Start-verdrag, dat de strategische kernwapenarsenalen beperk en in februari 2026 afloopt.
Volgens SIPRI is China het land dat zijn kernwapenarsenaal het sterkst aan het uitbreiden is. De schatting is dat Beijing vandaag over minstens 600 kernkoppen beschikt. Dat zijn er rond de 100 meer dan in 2023. Tegen 2035 zou China over 1500 kernkoppen kunnen beschikken, wat nog altijd maar een derde is van de voorraden van Rusland en de VS. China is ook bezig met de bouw van 350 silo’s voor intercontinentale ballistische raketten (ICBM) in drie grote woestijnvelden in het noorden en drie bergstreken in het oosten van het land, waarvan een deel al zou voltooid zijn. Het gaat om opslag- en/of lanceerfaciliteiten.
Het Verenigd Koninkrijk heeft zijn arsenaal nog niet uitgebreid, maar daar kan de komende jaren verandering in komen. Londen besliste in 2023 om het aantal kernkoppen van 225 te verhogen naar 260. Alle Britse kernwapens worden getransporteerd op 'Vanguard-class' duikboten. In de komende jaren worden die vervangen door nieuwe 'Dreadnought-class' duikboten. Ook de kernkoppen worden vernieuwd. De Trident-raketten waarop ze gemonteerd zijn, krijgen een levensduurverlenging. Daarnaast worden er vermoedelijk nieuwe B61-12 kernwapens van de VS ontplooid op de NAVO-basis in Lakenheath. Het gaat om een type kernbom dat preciezer naar zijn doel kan worden geleid.
Frankrijk is eveneens bezig met een nucleair moderniseringsprogramma, dat bestaat uit de ontwikkeling van een derde generatie duikboten, een nieuwe kruisraket en een verbeterde ballistische raket met een vernieuwde kernkop.
De vier andere kernwapenmachten
Vervolgens zijn er vier kernwapenmachten die geen lid zijn van het Non-proliferatieverdrag (NPT). Op het ogenblik dat het NPT werd afgesloten waren er slechts vijf kernwapenstaten. Het doel van het NPT was het voorkomen van de verdere verspreiding van kernwapens, wat dus niet is gelukt. Inmiddels zijn er vier kernwapenstaten bijgekomen die geen partij zijn bij het NPT: India, Pakistan, Noord-Korea en Israël.
India en Pakistan breiden hun arsenalen gestaag uit en moderniseren ze. Beide ontwikkelden in de loop van 2024 nieuwe types nucleaire draagsystemen. Volgens schattingen is het Indiase kernwapenarsenaal gegroeid naar 180 kernwapens, wat een kleine toename is ten opzichte van het jaar ervoor. Pakistan zou 170 kernwapens hebben. Tussen beide landen bestaan spanningen die onlangs nog in een militaire confrontatie uitmondden. Dit illustreert dat de doctrine van nucleaire afschrikking niet helemaal opgaat (volgends deze doctrine zullen kernwapenstaten geen andere kernwapenstaten aanvallen omwille van de verzekerde wederzijdse vernietiging die dat met zich mee zou brengen). Er heerst grote bezorgdheid over een mogelijke nucleaire confrontatie tussen beide landen - al dan niet accidenteel veroorzaakt.
Noord-Korea trok zich in 2003 terug uit het NPT en voerde vanaf 2006 verschillende kernwapenproeven uit. Het land zou over 50 kernkoppen beschikken, maar bezit voldoende splijtstoffen voor in totaal 90 kernkoppen. De Noord-Koreaanse leider Kim Jong Un riep eind vorig jaar op tot een "onbeperkte" uitbreiding van zijn nucleair programma. Het is dan ook de verwachting dat de Noord-Koreaanse kernwapenvoorraad de komende jaren nog zal groeien.
Israël blijft vasthouden aan zijn langdurige beleid van nucleaire ambiguïteit (het weigert toe te geven dat het kernwapens heeft, maar ontkent het ook niet), waardoor de kennis over het aantal en de aard van het kernwapenarsenaal onzeker is. SIPRI schat dat de kernwapenvoorraad van Israël waarschijnlijk stabiel is gebleven, met begin dit jaar ongeveer 90 kernkoppen. Het land werkt eveneens aan de modernisering van zijn kernwapenarsenaal. Het testte een nieuw raketvoortstuwingssysteem en is bezig met de upgrade van de plutoniumproductiereactor in Dimona (het Negev Nucleair Onderzoekscentrum). Israël is het enige land in het Midden-Oosten dat over kernwapens beschikt en het probeert dat monopolie ook te behouden, wat nu resulteert in aanvallen op Iraanse nucleaire faciliteiten, onderzoekscentra en militaire installaties.
Moderniseringen
De nucleaire moderniseringsprogramma’s zijn het gevolg van onderling samenhangende factoren, waaronder technische ontwikkelingen en het ontbreken of het stopzetten van wapenbeheersingsverdragen die limieten op wapensystemen kunnen bevatten of zelfs systemen verbieden. SIPRI noemt ook de invloed van de wapenlobby en de prioriteit die alle kernwapenstaten geven aan de noodzaak van een tweede slag-capaciteit (het vermogen om een eerste nucleaire aanval te overleven met voldoende kernkoppen intact en operationeel om een verwoestende tegenaanval in te zetten). Een van de belangrijkste technologische ontwikkelingen zijn hypersonische raketten met een snelheid van minstens 5 Mach (5 keer de snelheid van het geluid). Daar wordt vooral in de VS, Rusland en China werk van gemaakt.
Alle kernwapenmachten werken ook aan de uitbouw van op zee gebaseerde systemen. Duikboten worden daarbij belangrijk geacht omdat ze minder vatbaar zijn voor een verrassingsaanval omwille van hun mobiliteit en het feit dat ze moeilijk te traceren zijn. Ze kunnen zorgen voor een tweede slagkracht in geval van een aanval op- en de uitschakeling van kernwapens die op land gebaseerd zijn.
Naast de negen kernwapenstaten zijn er nog de landen die vooruitgeschoven nucleaire wapens van een bestaande kernwapenmacht op hun grondgebied hebben. De VS beschikt al sinds de jaren 1950 over kernwapens op het Europese continent - in België sinds de jaren 1960. In januari 2025 verklaarde de verantwoordelijke van het Nationaal Agentschap voor Nucleaire Veiligheid van de VS (NNSA) dat de nieuwe B61-12 zwaartekrachtbommen “volledig voorwaarts ontplooid” zijn. Concreet betekent dit dat de oude B61-3- en B61-4-bommen zijn vervangen door een honderdtal B61-12's op zes basissen van de vijf NAVO-lidstaten die VS-kernwapens herbergen (België, Duitsland, Italië, Nederland en Turkije). Die nieuwe wapens zouden nu ook naar het Britse Lakenheath komen.
De afgelopen jaren zijn er nieuwe regelingen getroffen met andere landen, met mogelijke kernwapen-gerelateerde gevolgen. Twee nieuwe NAVO-leden, Finland en Zweden, hebben bilaterale defensieovereenkomsten gesloten die de VS het recht verlenen om troepen en wapens op hun grondgebied te stationeren, en die geen beperkingen bevatten met betrekking tot kernwapens. Finland en Zweden hebben beide aangegeven dat zij eventueel openstaan voor de ontplooiing van VS-kernwapens op hun grondgebied in oorlogstijd. In 2024 kondigde de Poolse president Andrzej Duda aan dat ook Polen "bereid" was om de stationering van NAVO-kernwapens op Poolse bodem te accepteren. De Franse president Emmanuel Macron heeft op zijn beurt meermaals gepleit voor een alternatieve Europese kernwapenparaplu onder Franse hoede.
Behalve de VS heeft alleen Rusland mogelijks kernwapens in een derde land. Sinds de Russische invasie van Oekraïne in 2022 hebben Rusland en Wit-Rusland verschillende verklaringen afgelegd over de ontplooiing van kernwapens in Wit-Rusland. In december 2024 beweerde de Wit-Russische president Alexander Loekasjenko dat er ‘tientallen’ Russische kernwapens naar Wit-Rusland waren overgebracht. Maar er is geen sluitend bewijs dat er effectief Russische kernkoppen en bijbehorend personeel aanwezig zijn in Wit-Rusland.
Op 27 september voert de vredesbeweging actie tegen de aanwezigheid van VS-kernwapens in Kleine-Brogel (Limburg). Waarom en hoe? Dat verneem je tijdens onze mobilisatie-avonden op dinsdag 24 juni in Gent en Leuven.