Het vertrouwen in 'de politiek' kwijnt weg bij de bevolking. Worden politieke partijen vervangen door bewegingen? Begin 2016 werd een nieuwe beweging opgericht die zichzelf tot doel stelt de Europese Unie te democratiseren: 'Democracy in Europe Movement 2025' of DiEM25.

DiEM25 werd op 9 februari 2016 gelanceerd in Berlijn als een transnationale politieke beweging van democraten. Een van de belangrijkste initiatiefnemers was voormalig Grieks minister van Financiën en professor economie, Yanis Varoufakis. DiEM25 vertrekt van de vaststelling dat de Europese Unie (EU) aan het uiteenvallen is, dat Europeanen hun vertrouwen verliezen in de idee van Europese oplossingen voor Europese problemen. En terwijl het geloof in de EU afneemt, zien we een opgang van pessimisme, wantrouwen, xenofobie en giftig nationalisme. De enige oplossing volgens DiEM25 is een echte democratisering van Europa en zijn instituties.

Het basismanifest van de beweging stelt dat Europa momenteel gebukt gaat onder vijf crisissen: staatsschulden, banken, groeiende armoede, ontoereikende investeringen en migratie. DiEM25 wil het platform zijn waarvan Europese democraten van alle politieke overtuigingen gebruikmaken om gemeenschappelijke antwoorden te ontwikkelen op deze crisissen. Met de totstandbrenging van een volledig democratisch functioneel Europa tegen 2025 tot doel, betracht DiEM25 fundamentele veranderingen. De Europese besluitvorming en de EU-instituties -oorspronkelijk ontworpen om de industrie te dienen- moeten volledig transparant worden en moeten rekenschap afleggen aan de Europese burgers. Op langere termijn streeft DiEm25 naar de realisatie van een democratische Europese grondwet, geschreven door de Europese burger.

De Tsjechische mede-oprichter van de beweging, Sretsko Horvat, filosoof, auteur en politiek activist, zei enkele maanden geleden het volgende: “DiEM25 telt nu niet alleen leden, maar activistische groepen en zelfs politieke partijen, en heeft iets als een ‘electorale vleugel’ in alle EU-landen. Tegelijkertijd zijn er goede samenwerkingen met progressieven aan de andere kant van de Atlantische Oceaan, en werken we aan een verbetering van de banden met het mondiale Zuiden. Wij geloven in radicaal internationalisme. Daarnaast hebben we van de Occupy-beweging geleerd dat zuiver 'horizontalisme' niet genoeg is. Er is altijd nood aan organisatie en aan een besluitvormingsproces dat effectiever kan zijn dan het assemblee-isme of het format van het Wereld Sociaal Forum. Daarom speelt DiEM25 in op beide: [het blijft] een beweging maar [heeft] ook een electorale vleugel met het oog op de Europese parlementsverkiezingen van mei 2019. Het gaat om een transnationale pan-Europese poging om dit continent terug hoop te bieden.”

België

Op 27 oktober 2018 verzamelden DiEM25-leden uit heel België om hun toekomst te bespreken. Volgens het eigen verslag was “deze Open Vergadering... een moment van levendig democratisch debat waarop burgers uit diverse cultuur- en taalachtergronden samen de prioriteiten voor de komende verkiezingen bespraken. Gezien ons vastgeroeste partijensysteem, waarin zelfs de zogenaamde progressieve partijen terugdeinzen om samen de EU te democratiseren, hebben veel leden de noodzaak geuit dat het middenveld zich op een nieuwe manier zou organiseren om concrete resultaten te bereiken.”

In afwachting van een algemene ledenstemming stelt DiEM25 België dat het de krachten zal bundelen met middenveldorganisaties en de Europese Lente-beweging (een progressief politiek samenwerkingsverband dat wil participeren aan de Europese verkiezingen van mei 2019 met een pan-Europees beleidsprogramma en een transnationale kandidatenlijst) om een gemeenschappelijk Belgisch verkiezingsplatform voor te bereiden. Tegen het destructieve dogma van de groei, plaatst DiEM25 “het municipalisme en de 'commons'-economie”.

Volgens het verslag van de vergadering moet niet alleen het beleid van de heersende politieke klasse veranderen, maar “ook de manier waarop wij allen aan politiek doen. Samenwerkings- en beslissingsprocessen moeten beter. Door gebruik te maken van creatieve vergadermethoden én door elke stem te laten horen, heeft onze Algemene Vergadering laten zien dat een nieuwe en inclusieve vorm van politiek niet alleen mogelijk is, maar ook degelijke resultaten oplevert. Onze electorale vleugel zal nu met een nieuwe, participatieve organisatiestructuur en een pragmatische beleidsvoering haar visie voor België in Europa ontwerpen. We moeten handelen vanuit onze wijken naar Europa toe en daarbuiten – naar de planeet. Zonder angst en moedig, moeten we geloven in wat ons verenigt en samenwerken voor verandering. Nu onze wereld uit elkaar valt, is het aan de verontwaardigde democraten om een alternatief te tonen voor de valse keuze tussen het mislukte status quo en het gedoemde nationalisme.” Het DiEM25-verslag voegt als belangrijke opmerking toe: “Ongeacht de uitslag van de komende Algemene Stemming over het voorstel om ons in België kandidaat te stellen bij de Europese parlementsverkiezingen van mei 2019, zal DiEM25 zijn dubbele structuur blijven volgen: een pan-Europese beweging (vrij van electorale beperkingen) enerzijds en een kiesvleugel van de Europese Lente anderzijds. Het gaat erom te zorgen dat ze elkaar versterken. Alleen een sterke beweging kan de beslissingen van een politieke formatie rechtvaardigen en deze aansprakelijk houden doorheen het politieke proces.”

Oplossingen voor de aangeduide crisissen worden door DiEM25 aangekondigd onder de titel 'European New Deal'. De maatregelen die in dit kader voorgesteld worden, vormen volgens de beweging een noodzakelijke voorwaarde om uiteindelijk de bestaande Europese verdragen te kunnen vervangen door een democratische Europese Grondwet. De New Deal heeft betrekking op arbeid (werkzekerheid, Europees Arbeidsovereenkomst, ...), solidariteit (basisvoorzieningen, recht op huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, ...), klimaat, de eurozone en openbare financiën (de regulering van banken, de uitschakeling van belastingparadijzen, de introductie van een publiek digitaal betalingssysteem, ...), migratie (Europees asielbeleid dat komaf maakt met 'fort Europa'), en handel en technische soevereiniteit (digital commons, open-source bestuur, Europees innovatiefonds, ...).

Kritiek

Van her en der komt er wel wat kritiek. Yanis Varoufakis reageert daar regelmatig zelf op. Zo worden er bedenkingen gemaakt bij het feit dat iedereen kan toetreden, los van welke politieke partij ook. Volgt daar niet uit dat de aard van DiEM25 eigenlijk apolitiek is? Varoufakis: “We zijn geen confederatie van bestaande natiestatelijke partijen. Zoals in de jaren 1930 is het de plicht van de progressieven om over partijgrenzen heen een beweging van democraten te vormen. We willen ook niet de zoveelste nieuwe linkse beweging opzetten voor gelijkgezinden.” Op de vraag of de Europese agenda primeert op de nationale, antwoordt Varoufakis: “DiEM25 wil niet dat het politieke toneel verengt tot de cocon van de natiestaat, maar wil zich ook zeker niet overgeven aan het democratieloze ‘Brussel’. Het Manifest zegt: 'Wij zijn van mening dat het model van nationale partijen, die slappe allianties aangaan in het Europees Parlement, achterhaald is. De strijd voor een democratie van onderop (op lokaal, regionaal, of nationaal niveau) is een noodzaak, maar zal niet volstaan als die gevoerd wordt zonder internationalistische strategie gericht op een pan-Europese coalitie voor de democratisering van Europa. De Europese democraten moeten eerst samenkomen, een gemeenschappelijke agenda opstellen en dan wegen vinden om die te verbinden met de lokale gemeenschappen en met het regionale en nationale niveau'.”

Critici vragen zich af of de democratische structuren binnen de beweging zelf wel solide zijn.Varoufakis stelt dat DiEM25 “voluit transparant en democratisch in eigen rangen moet functioneren vooraleer men iets anders -laat staan Europa- hoopt te democratiseren. We halen veel uit de ervaring en de knowhow van de verschillende sociale bewegingen. Democratie vereist de opbouw van instellingen vooraleer een democratische praktijk kan worden ontwikkeld. De basisgedachte is om coördinatie en spontane orde te combineren, alsook het fysieke en het digitale. DiEM25 wil een coördinatiecomité in elke EU-lidstaat en een overkoepelend pan-Europees comité. We zijn ook reeds gestart met Spontane Collectieven. DiEM25-leden vinden elkaar in hun steden of regio’s en vormen een collectief (7 tot 15 personen), met de bedoeling de doelstellingen van het Manifest te verspreiden. Niemand moet hen daartoe toestemming geven. Ze hebben het recht op te treden in naam van DiEM25 onder 3 voorwaarden: geen geld inzamelen in naam van de beweging, geen pacten sluiten met andere bewegingen of partijen, en wie in naam van DiEM25 iets doet, moet de goedkeuring hebben van minstens 3 andere leden van het eigen collectief.”

Nationaal vs pan-Europees

Het spanningsveld nationaal versus pan-Europees roept heel wat vragen op. Herman Michiel stelt op www.andereuropa.org: “Er is een Europees neoliberaal commandocentrum, maar de eigenlijke uitvoerende macht is gedecentraliseerd, verspreid over de lidstaten. (…) Dit maakt het er voor tegenstanders van het liberale Europa niet makkelijker op. De vijand is ongrijpbaar, hij is overal en nergens. Welke regering moeten we doen vallen? Wie straffen we af bij de volgende verkiezingen? Op wie of wat richten boze vakbondsmilitanten hun woede? Het antwoord is dat door de gedecentraliseerde machtsuitoefening ook het verzet ertegen noodzakelijkerwijze gedecentraliseerd is. En door de decentralisatie is er ook een desynchronisatie. Europese verzetsstructuren als een voorwaarde beschouwen voor een succesvolle strijd is één zaak, maar over de haalbaarheid en de termijn daarvan kan niemand iets zinnigs zeggen, behalve dat het niet voor morgen is. Waar we wel zeker van zijn, is dat er op nationaal niveau nog op heel wat vlakken een belangrijke strijd kan worden geleverd – politieke en sociale strijd die een uitdaging vormt voor de regering en daardoor ook voor de EU.”

Pierre Khalfa van de denktank Copernic en tevens lid van de wetenschappelijke raad van Attac, heeft moeite met de analyse van DiEM25. Ze legt de verantwoordelijkheid van het functioneren van de EU vooral bij de bureaucratie van Brussel. Deze speelt zeker een rol, maar de echte beslissingsmacht ligt bij de regeringen. Het was bijvoorbeeld de Eurogroep (bijeenkomst van de ministers van Financiën van de eurolanden om het Europees fiscaal en economisch beleid te bepalen) die besliste over de steun aan het armlastige Griekenland, niet de Commissie. Alleen de Europese Bank is een instelling die niet door de regeringen wordt gestuurd. De EU realiseerde de verschuiving van naast elkaar bestaande nationale markten naar een Europese eengemaakte markt met concurrentie binnen de hele Unie. Deze verschuiving gebeurde in navolging van de transformatie van het kapitalisme, dat ook van een nationaal naar een geglobaliseerd kapitalisme is overgegaan. Het is vanuit het concurrentierecht -waar de Europese verdragen van doordrongen zijn- dat de neoliberale elites die de nationale en Europese instellingen sturen, vormgeven aan de Unie. Deze analyse komt niet voor bij DiEM25 vindt Khalfa.

Links in Europa

Gregor Gysi, voorzitter van de Europese partij Europees Links, meent dat al wie ter linkerzijde pro-Europees is, een felle criticus hoort te zijn van de huidige Unie en van haar beleid dat onsolidair, antisociaal, ondemocratisch, ecologisch niet duurzaam, vaag en in toenemende mate militair is. Wil de EU een toekomst hebben, dan moet ze werken voor sociaal welzijn en voor vredesinitiatieven. De Unie kan alleen overleven indien ze door de meerderheid in de lidstaten wordt gesteund.Gysi stelt dat de verschillende linkse partijen en groepen gedoemd zijn om samen te werken. “Vandaag bestaan er op zijn minst 3 concurrerende benaderingen onder de linkse partijen in Europa: Europees Links, het DiEM25-initiatief dat door Yanis Varoufakis werd gelanceerd en de lijn die Jean-Luc Melenchon ontwikkelt. In het Europees Parlement is er een gecombineerde linkse groep, GUE/NGL (Confederale Fractie Europees Unitair Links/Noords Groen Links). Politiek gezien is het nodig om samen te gaan, willen deze groepen niet het risico lopen tot marginalisering. Ofwel regelen we onze geschillen en voorkomen we het risico op verdeeldheid, ofwel zal de toekomst van Europa en de Unie zonder ons beslist worden. Samen kunnen we sterker worden, of alle politieke betekenis verliezen elk op z’n eentje. We mogen niet uit het oog verliezen wie onze werkelijke tegenstrevers zijn”, aldus Gysi.

Sarah Wagenknecht, fractieleidster van de Duitse linkse partij Die Linke in de Bundestag, lanceerde begin september de beweging 'Aufstehen' (opstaan). Ze stelt: “De mensen voelen zich niet meer vertegenwoordigd door de partijen, ze vinden ze te rigide. Jongeren zie je haast niet meer in een partij. Nochtans is het niet zo dat politiek hen niet zou interesseren. Met een soepelere beweging, met minder strikt afgelijnde grenzen, zal het makkelijker zijn om de mensen te bereiken... DiEM25 is een linkse beweging waaraan sommige partijgenoten deelnemen. Maar ik stap niet mee in hun politieke doelstellingen. Ze zeggen duidelijk dat ze voor een federaal Europa zijn. Ze willen een Europa met een centrale regering, in Brussel of elders. Ik denk dat dit fout is. Ik ben voor een Europa dat soevereine democratieën verenigt. Voor het ogenblik is er geen democratie op Europees niveau. Er ontbreken te veel zaken: een Europese publieke opinie, werkelijk Europese partijen,... Nu zijn er enkel heterogene unies. De macht van de lobby's en de ondernemingen is zeer groot. Er is te weinig tegenmacht. En de mensen begrijpen de manier van functioneren van de Unie niet. Hoe gecentraliseerder de Unie, hoe meer koren op de molen van de anti-Europeanen om Europa te denigreren.”

Sinds enkele maanden is er ook 'Et maintenant le peuple',een links politiek samenwerkingsverband van La France Insoumise (Fr), Podemos (Sp), Bloco de Esquerda (Port), in de zomer aangevuld met de Rood-Groene Alliantie (Dk), de Partij van Links (Zweden) en de Linkse Alliantie (Finland). Het samenwerkingsverband heeft ook nauwe contacten met SP Nederland, Sinn Fein (Ierland), Levica (Slovenië), Potere al Popolo en Sinsitra Italiana (It). Hier wordt duidelijk gekozen voor een gezamenlijk optreden van bestaande bewegingen en partijen, niet voor een nieuwe pan-Europese beweging. De oproep tot gemeenschappelijk overleg van DiEM25 werd dan ook niet beantwoord door de alliantie.