Geopolitiek, net zoals thermodynamica, heeft zijn eigen wetmatigheden. Als er een muur neergehaald wordt op één plaats, kan je er van uitgaan dat er ergens anders een opgetrokken wordt. Het was niet lang nadat de Berlijnse Muur viel dat er elders in Oost-Europa andere soorten muren verrezen. Nieuwe grenzen scheidden de Tsjechische Republiek van Slovakije en vervolgens, na veel bloedvergieten, verschenen de nieuwe staten van voormalig Joegoslavië.

Duitsers aan beide zijden van de Berlijnse Muur beweerden dat ze één volk waren, maar in andere landen in de regio, insisteerde een meerderheid van de bevolking dat de burgers niet uit één volk bestonden en dat er een muur nodig was om het onderscheid te benadrukken. Tegen het einde van de jaren 1990 werden barrières opgetrokken in kleine stadjes in de Tsjechische Republiek, Slovakije en in Roemenië om de Roma-zigeuners van de niet-Roma bevolking van elkaar te scheiden.

Deze discriminerende muren anticipeerden op de volgende ronde van barrières in de regio: instrumenten om immigranten buiten te houden. Hongarije bouwde een muur langs zijn grens met Servië in 2015 en -voor de zekerheid- nog een tweede in 2017. Nadat Hongarije en de rest van de Oost-Europese landen na de val van het Oostblok met succes gepleit hadden voor een toetreding tot de Europese Unie, waar ze naar eigen zeggen thuishoorden, sloegen ze deur stevig achter zich dicht. Maar het is niet alleen Oost-Europa. Het hele Brexit-referendum is eigenlijk een poging om een grote muur te bouwen langs het Kanaal die het Verenigd Koninkrijk moet afscheiden van Europa. Het buiten houden van immigranten was een belangrijke motiverende factor. Fort Europa bouwt om dezelfde redenen bureaucratische, digitale en reële muren langs haar buitengrenzen.

Barrières alom

Muren zijn helaas bijna overal te vinden. Zo is er de zeer trieste reeks van muren die Israël scheidt van de Palestijnse Bezette Gebieden en deze isoleert. Spanje heeft zijn steden in Noord-Afrika, Ceuta en Melilla ommuurd en zo afgescheiden van de rest van Marokko. Er staat ondertussen ook een honderden kilometers lange muur tussen Saoedi-Arabië en Irak. Volgens Elisabeth Vallet, een professor Geografie aan de Universiteit van Quebec-Montreal, waren er 15 grensmuren in de wereld in 1989. Dit cijfer is omhoog geschoten tot 77 vandaag.

Net als veel van zijn fixaties, is Trumps oproep om een muur te bouwen langs de grens met Mexico niet echt origineel. Ook deze muur is een reactie op de instorting van muren elders. Economische globalisering was vanaf de jaren 1980 verantwoordelijk voor het afbreken van allerlei soorten barrières, bijvoorbeeld voor handel, voor financiën en voor de relocatie van fabrieken. Trump en zijn economische populisten doen zoveel als ze kunnen om een aantal van deze barrières opnieuw in te voeren indien dat in het eigen voordeel geacht wordt. Zo trok de president de Verenigde Staten terug uit het Trans Pacifisch Partnerschap (een voorgesteld vrijhandelsakkoord met Australië, Brunei, Canada, Chili, Japan, Maleisië, Mexico, Nieuw-Zeeland, Peru, Singapore en Vietnam) en legde hij tarieven op voor de producten van zowel bondgenoten als tegenstanders.

De muur die Trump per sé wil bouwen langs de Mexicaanse grens moet echter in de eerste plaats dienen om mensen buiten te houden. De economische globalisering heeft een aantal barrières voor het verkeer van mensen weggenomen, maar dan in de eerste plaats voor personen met gegeerde vaardigheden. De echt wanhopigen, die ongezien over muren proberen te klimmen en grenzen over te steken, worden vaak gemotiveerd door oorlog en het geweld van niet-statelijke actoren.

Deze twee types van open grenzen -een voor geld, een andere voor personen- worden vaak verward in de verbeelding van het publiek. Of politici en commentatoren voegen de twee bewust samen om verwarring te zaaien, zoals de Trump-aanhangers deden in het geval van het beruchte 'open grenzen'-citaat van Hillary Clinton. Tijdens een privé-toespraak voor een groep Latijns-Amerikaanse bankiers zei ze in 2013 dat ze droomde van een “gemeenschappelijke markt met open handel en open grenzen”. Ze bedoelde vrij duidelijk economische globalisering, niet immigratie, wat op zichzelf ook al verontrustend was, maar dan om andere redenen.

Symboolwaarde

Trump is geen grote fan van openheid, in gelijk welke vorm. Hij houdt van de idee van exclusiviteit: private vliegtuigen, elitefeestjes, ledenclubs (bijvoorbeeld zijn eigen Mar-a-Lago), enzovoort. Hij wil al zijn financiën goed verborgen houden en kiest ervoor zijn belastingaangifte niet te onthullen. In Trumps geest definiëren muren de parameters van privilege. Wanneer hij de kans krijgt om de pers, met een “lage intelligentie”-behepte critici of de bevolking van “shit hole”-landen buiten te sluiten, doet hij dat onmiddellijk en zonder verpinken. Hij bedacht een reisverbod voor moslims uit bepaalde landen; droeg zijn perschef op om de traditionele dagelijkse persbriefings op te doeken en blijft binnen de omsloten ruimte van zijn Fox-televisienetwerk. Zelfs als hij opdraaft voor het grote publiek op massa-evenementen wil hij ervoor zorgen dat iedereen in het publiek aan zijn kant staat.

Het merk Trump heeft altijd rond exclusiviteit gedraaid, maar dan de meer smakeloze variant: de schijn van prestige in plaats van de realiteit. Zoals de schrijfster Fran Lebowitz ooit opmerkte: “Trump is het idee dat een arme persoon van een rijke persoon heeft”. Men zou ook kunnen stellen dat hij een apolitiek persoons idee van een president is. Hij projecteert het beeld van een president -handen worden geschud met andere leiders, fotosessies worden georganiseerd in het Witte Huis- zonder ook maar iets van inhoud. Al zijn geklaag over 'fake news' is net een onrechtstreekse erkenning van zijn eigen twijfels over zijn authenticiteit als president. Het is dan ook niet verbazend dat Trump het beeld van veiligheid biedt in plaats van de realiteit van veiligheid. Een muur is grotendeels een symbool. Hij betekent niets als de Verenigde Staten weigert om de echte oorzaken van onveiligheid aan te pakken, zowel in het binnenland als in het buitenland.

Voorrecht

Maar laten we wat dieper graven. De muur komt tegemoet aan een fundamentele psychologische onzekerheid. Trump-aanhangers, en veel anderen, hebben het gevoel dat hun privileges in rook aan het opgaan zijn. Deze privileges zijn verbonden aan ras en geslacht (de kwade blanke mannen die de rangen van de Republikeinse Partij doen aanzwellen). Maar ze zijn ook verbonden aan klasse (met name de arbeiders die ooit de ruggengraat van de Democratische Partij vormden).

En vergeet niet het vaak over het hoofd geziene voorrecht een Amerikaan te zijn. De idee dat Amerikanen een soort bijzondere positie hebben in de wereld, waarbij zij elders mogen en moeten zorgen voor vrijheid en democratie, zit ingebakken in de psyche van de natie. Maar Amerikaanse burgers voelen zich steeds angstiger terwijl ze toekijken hoe de Verenigde Staten er in de ene oorlog na de andere niet in slaagt om zijn objectieven te bereiken. Tegelijk breidt China zijn invloed uit en herovert Rusland zijn status van grootmacht. Amerikanen zien conflicten, extremisme, ziekte en andere apocalyptische gebeurtenissen toeslaan in andere landen en ze geloven dat de VS niet langer kan komen aangereden op een wit paard om de zaken op orde te stellen (de laatste keer dat dit in hun hoofden gebeurde was misschien Wereldoorlog II). Erger nog, ze horen het tromgeroffel van het onheil dat de kusten van het land nadert.

Trump en zijn aanhangers willen dat de muur alle Amerikaanse privileges -op individueel, gemeenschaps- en nationaal niveau- beschermt. De muur is het architecturale equivalent van een geweer. Het is een verdedigingsmiddel, een manier voor mensen om te tonen dat ze zich niet laten kisten. De constructie van de muur is ook een compensatie voor een gevoel van machteloosheid en gebrek aan controle. Maar net zoals met geweren is het gevoel van veiligheid en beveiliging die een muur brengt, vrijwel volledig illusoir.

Multipolaire wereld

Progressieven bieden helaas geen alternatief. Ze hanteren een inclusiever taalgebruik als het gaat over individuele en gemeenschappelijke voorrechten – hoewel progressieven zich ook schuldig maken aan het construeren van muren als ze in de getto's van de rijken leven, hun kinderen naar privéscholen sturen of elk dissonant standpunt van hun sociale medianetwerken verwijderen. Deze muren zijn grotendeels onzichtbaar, net zoals de financiële rode lijnen die Amerika's stedelijke woestenijen hielpen creëren, maar ze zijn niet minder krachtig.

Wat nationale voorrechten betreft geloven progressieven ook in de Amerikaanse suprematie, hoewel ze meer spreken in termen van 'het herstellen van het Amerikaans leiderschap'. De Verenigde Staten heeft zich met andere woorden nog niet echt aangepast aan een multipolaire wereld en aan zijn meer bescheiden plaats in die wereld. Het land weet niet goed raad met de daaruit voortvloeiende angsten die de zielen van de Amerikanen teisteren.

Na al zijn mislukkingen over heel de wereld kan het VS-leger de Amerikaanse suprematie niet langer in stand houden. De VS-dollar, verzwakt door de Amerikaanse schuldenlast en de versterking van andere nationale valuta, kan binnenkort haar speciale glans verliezen. Een muur is een terugvalstrategie, en nog een tamelijk zielige daarbij. De Verenigde Staten heeft dringend behoefte aan een leider -eigenlijk een kader aan leiders- die het belang inzien van een verschuiving van mondiale macht over, naar mondiale macht met. Het zou een waar voorrecht zijn om dergelijke visionairen te verkiezen in leiderschapsposities. De wereld wacht af.

John Feffer is redacteur bij Foreign Policy in Focus

Dit artikel verscheen eerder op www.fpf.org. Het werd vertaald en bewerkt door S.V.M.