De aanslagen in Parijs – en niet die van Beiroet en alle voorgaande – hebben ook gevolgen voor de oorlog in Syrië. Ze nopen de internationale en regionale machten die betrokken zijn in het conflict om te zoeken naar een politieke uitweg uit het oorlogsmoeras. Zo lijkt het althans. Op het terrein neemt het geweld alleen maar toe. (Update van artikel verschenen in het Tijdschrift Vrede nr 436, nov/dec 2015)
Veranderen van de machtsbalans?
Frankrijk heeft de oorlog verklaard aan Daesh (de Islamitische Staat of IS) en bombardeert stellingen van de terreurgroep in Syrië. Moskou, dat al sinds september een zware militaire campagne voert om de machtsbalans in het voordeel van het regime te doen keren met het oog op onderhandelingen, heeft met de aanslag op het vliegtuig boven Sharm al Sheik in Egypte eigen argumenten om IS meer dan voorheen, zwaar aan te pakken. Maar daarmee zijn de onderlinge rivaliteiten en achterliggende agenda's niet verdwenen. De prioriteiten van de interveniërende machten blijven – soms erg – verschillen.
De Russische bombardementen en de groeiende militaire aanwezigheid van Iran lijken de slagkracht en het moreel van het Syrische leger te hebben verhoogd na terreinverlies eerder dit jaar. Met de hulp van Rusland, Iran, Iraakse sjiitische milities en de Libanese Hezbollah is het regime terug ten aanval getrokken in en rond Aleppo en de provincie Idlib, met belangrijke terreinwinst tot gevolg. De kans dat het regime van Bashar al-Assad zal vallen is door deze ontwikkelingen erg klein geworden. Maar dat betekent evenmin dat hij op een overwinning afstevent.
Hoewel Moskou officieel volhoudt dat de Russische militaire interventie gericht is tegen de IS, is het ook de bedoeling om de diplomatieke kaarten te schudden en de milities te raken die gesteund worden door Turkije, Qatar, Saoedi-Arabië en de VS. Met resultaat. Al kort na de eerste bombardementen liet president Obama duidelijk verstaan dat het militair verwijderen van de Syrische president Assad niet meer aan de orde is. "We zijn bereid om diplomatiek te werken en waar we kunnen de gematigde oppositie te steunen, wat kan helpen om Rusland en Iran te overtuigen om druk te zetten op Assad voor transitie (...) Wat we niet gaan doen is onszelf in een militaire campagne begeven in Syrië". De aanslagen in Parijs maken van regimewissel nog minder een Amerikaanse prioriteit.
Mislukte VS-strategie
Wat de Russische actie vooral naar boven bracht, was de mislukking van de Amerikaanse strategie van het afgelopen jaar. De VS zette sinds afgelopen zomer in op een luchtbombardementencampagne: eerst in Irak om nadien uit te breiden naar Syrië. De door de VS geleide coalitie voerde in Syrië alleen al 2.487 luchtaanvallen uit (eind oktober), voornamelijk tegen doelwitten van IS. Maar die brachten – behalve in het Koerdische noorden – niet het verhoopte resultaat. IS slaagde er zelfs in om in mei van dit jaar de historische site Palmyra te veroveren.
De VS zit met verschillende dilemma's. President Obama is niet happig op een nieuw militair avontuur met de debacles van Afghanistan en Irak in het achterhoofd. De grootschalige inzet van grondtroepen is dus uitgesloten. Washington heeft echter nood aan lokale grondtroepen. Maar daar is de keuze beperkt, want de troepen die IS en andere soennitische jihadistische milities bekampen behoren grotendeels tot de sjiitische as in de regio – Hezbollah, Iran, het Syrische leger en de Iraakse sjiieten – en daar durft de VS zich niet echt mee associëren omdat dit problemen zou opleveren met de soennitische Golfstaten in de regio. Washington onderhoudt niet alleen nauwe banden met deze staten, maar heeft er ook een heel aantal Amerikaanse militaire basissen. Pogingen om dan maar zelf lokale 'gematigde' milities te formeren en op te leiden zijn op een faliekante mislukking uitgelopen. In het noorden van Syrië slaagden Koerdische troepen van de YPG met enkele bondgenoten er wel in om grote veroveringen op IS te realiseren. Maar daar is dan weer het probleem dat de DYP (Democratische Unie Partij, YPG is de militaire vleugel) een zusterorganisatie is van de Koerdische PKK, die in de VS en de EU op de terreurlijsten prijkt.
Bovendien is het momenteel de belangrijkste strategische prioriteit van NAVO-bondgenoot Turkije om te verhinderen dat er een autonome 'PKK-staat' komt. De YPG controleert inmiddels 440 km van het Syrische grensgebied met Turkije. Dat leidt tot absurde situaties. Eind oktober bombardeerde Turkije nog stellingen van de YPG, die evenwel de belangrijkste bondgenoot is van de VS in de strijd tegen IS. Turkije is meer bezig met het bestrijden van de PKK – met wie het opnieuw een open oorlog uitvecht – dan met IS, wat de VS met lede ogen moet aanschouwen.
Mag Assad blijven?
De eerste twee jaar van de oorlog in Syrië heerste in het Westen en de Golfstaten nog de ijdele hoop op een regimewissel in Syrië. Inmiddels gaat het daar al lang niet meer over. De schrik zit er dik in dat het verdwijnen van de Syrische president Assad gepaard zal gaan met het in elkaar stuiken van de volledige staatsstructuur, gevolgd door een totale chaos zoals die ook ontstond na de verwijdering van Qadhafi in Libië en Saddam Hoessein in Irak. Maar ook aan de andere zijde is er verandering merkbaar. Hoewel Rusland en Iran het regime in Damascus steunen, is die steun niet langer onvoorwaardelijk. De Iraanse onderminister voor Buitenlandse Zaken, Amir Abdollahian, liet zich vorig jaar al ontvallen in een interview met Reuters dat "Iran er niet op aandringt om al-Assad voor altijd aan de macht te houden". Teheran haastte zich om dit standpunt te ontkennen, maar in de diplomatieke wandelgangen klinkt het dat Iran niet zozeer geïnteresseerd is in Assad zelf, maar eerder in het behoud van de de Iraanse invloed in Syrië en de regio.
Na de conferentie in Wenen over Syrië op 30 oktober 2015, met de VS, Rusland en de regionale machten zei de Russische minister van Buitenlandse Zaken: "Ik heb niet gezegd dat al-Assad moet vertrekken, noch dat hij moet blijven. Ik zei dat de toekomst van al-Assad beslist zou moeten worden door het Syrische volk, zoals alle andere aspecten die de verdere ontwikkeling van de Syrische staat aangaan"
De Internationale Steungroep voor Syrië (ISSG)
Er is dus een lichte toenadering tussen beide grootmachten ontstaan in Wenen waar een nieuwe diplomatieke dynamiek in gang gezet werd. Net zoals de VS door onmacht naar de onderhandelingstafel werd gedreven, was ook Saoedi-Arabië, dat het minst in de dialoog is geïnteresseerd, verplicht om de gesprekken in aanwezigheid van zijn grote rivaal Iran, uit te zitten. Saoedi-Arabië zit zelf tot aan zijn nek in een aanslepende Jemenitische oorlog verwikkeld en was dus niet in staat om met een robuuste agenda naar Wenen te trekken. Op 30 oktober kwamen de partijen of de Internationale Steun Groep voor Syrië (ISSG bestaande uit China, Duitsland, Egypte, de Europese Unie, Frankrijk, Iran, Irak, Italië, Jordanië, Libanon, Oman, Qatar, Rusland, Saudi-Arabië, Turkije, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Arabische Emiraten en de Verenigde Staten) in Wenen alvast tot een gezamenlijke finale verklaring met negen punten, waarin onder meer gesteld wordt dat "de eenheid, onafhankelijkheid, de territoriale integriteit en het seculier karakter van Syrië fundamenteel zijn". Vooral 'het seculier karakter' is verrassend, omdat veel gewapende milities in Syrië die gesteund worden door landen als Saoedi-Arabië, Qatar en Turkije een radicale islamistische agenda nastreven. Hoewel er nog veel onenigheid bleek, stelt de verklaring toch dat er naar modaliteiten moet worden gezocht voor de inwerkingtreding van een landelijk staakt-het-vuren op een "zekere" datum en parallel aan een hernieuwd politiek proces. Eensgezindheid was er ook over het feit dat Daesh (IS) en andere terroristische groepen "moeten verslaan worden".
Op een tweede internationale bijeenkomst van de ISSG half november en net na de aanslagen in Parijs, strompelden de internationale spelers zich naar verdere afspraken. Zo wil de ISSG werk maken van een wapenbestand die met een sterk mandaat van de VN-Veiligheidsraad door de VN wordt bewaakt, om vervolgens begin volgend jaar het regime en de oppositie aan de onderhandelingstafel te brengen met het doel een overgangsregering te vormen, gevolgd door nieuwe verkiezingen in 2017. Maar dat is natuurlijk theorie met veel obstakels. Die zijn er genoeg: de tegengestelde belangen in de ISSG, het vraagstuk wie terreurbeweging of legitieme oppositiepartij is, de toekomst van al-Assad of wat met de oorlogsmisdadigers aan beide kanten van het conflict,... om er slechts enkele te noemen.
Oorlog deint verder uit
De twee bijeenkomsten in Wenen lijkt eerste voorzichtige stappen in de richting van een politiek proces rond Syrië. Maar de luchtbombardementen en de gevechten bleven ook na de verklaring doorgaan. Heviger dan ooit tevoren. Kort voor de eerste conferentie vonden op een marktplaats 61 mensen de dood als gevolg van een bombardement uitgevoerd door de Syrische luchtmacht. Russische bombardementen raakten ook tal van burgerdoelwitten. Frankrijk bombardeert IS-steden als Raqqa waar evenwel ook nog vele duizenden burgers wonen die nog maar eens het slachtoffer worden.
Het humanitaire drama in Syrië is van nooit geziene omvang. Meer dan 4 miljoen mensen zijn het land ontvlucht en goed 7 miljoen mensen zijn ontheemd in eigen land. Niemand weet nog wat de dodentol is, maar de cijfers gaan in de richting van meer dan 200.000. Het Syrische leger en de talrijke milities opererend in het land maken veel slachtoffers. Volgens rapporten vallen er ook doden als gevolg van de luchtbombardementen van de 'internationale coalitie' onder leiding van de VN en de militaire campagne van Rusland. Een recent offensief van Syrische troepen en hun bondgenoten, met Russische luchtsteun, zorgde er volgens de Verenigde Naties voor dat er nog eens 120.000 mensen op de vlucht zijn geslagen in de regio's Idlib, Hama en Aleppo. Volgens een andere bron hebben de Russische luchtbombardementen ook vier ziekenhuizen geraakt waarbij in één geval 12 doden vielen. De organisatie 'Physicians for Human Rights' zegt 313 aanvallen gedocumenteerd te hebben tegen medische faciliteiten, met de dood van 679 medische personeelsleden tot gevolg, sinds de burgerprotesten tegen Assad in het voorjaar van 2011 begonnen. "Syrische regeringstroepen zijn verantwoordelijk voor meer dan 90% van deze aanvallen", aldus de organisatie.
Mensenrechtenschendingen
In deze oorlog is het moeilijk om betrouwbare informatie te vinden, maar er bestaat weinig twijfel over dat zowel aan de kant van het regime als aan de kant van de oppositie zware mensenrechtenschendingen worden begaan. In haar tiende rapport (begin september 2015) meldt de Onafhankelijke Internationale Onderzoekscommissie voor de Syrische Arabische Republiek van de Verenigde Naties dat een "toenemend aantal oorlogspartijen een complete veronachtzaming tentoonspreidt voor de internationale verplichtingen, door burgers, woonbuurten en locaties die beschermd zijn onder het internationaal recht als doelwit te nemen". De gruwelijkheden worden zowel door regeringstroepen als door terreurgroepen begaan zoals IS, Jabhat al-Nusra of Ahrar al-Sham. Volgens het rapport bezondigen de regeringstroepen zich aan foltering, verkrachting, en verdwijningen, en vallen er massaal veel burgerslachtoffers onder de bombardementen (zowel van de regering als van de buitenlandse interventielegers). Gelijkaardige beschuldigen worden geuit over tal van gewapende oppositionele milities en terreurgroepen, die daarbovenop ook gebruik maken van gijzelingsacties.
Elk van de partijen in de Syrische oorlog krijgt financiële en militaire steun van buitenlandse actoren, ook van de overheden van de meeste landen die in Wenen nog verklaarden dat de rechten van alle Syriërs beschermd moeten worden en dat de diplomatieke inspanningen opgedreven moeten worden om een einde te maken aan de oorlog.