In 2007, was Poetin het eerste Russisch staatshoofd ooit dat een bezoek bracht aan Saoedi-Arabië. Er gingen 10 jaar voorbij eer, op donderdag 5 oktober, een Saoedische vorst voor een tegenbezoek naar Rusland reisde. Koning Salman bin Abdulaziz al-Saoed ontmoette er Vladimir Poetin in het Kremlin. Het eerste bezoek ooit van een Saoedisch staatshoofd.

De afstandelijke houding van beide landen tegenover elkaar kan misschien wat vreemd lijken gezien de Sovjet-Unie in 1926 immers het eerste land ter wereld was dat het onafhankelijke Saoedi-Arabië erkende.

De relaties koelden weliswaar snel af toen in 1938 Saoedi-Arabië zijn gezantschap in Moskou ophief, de Russische ambassade in Riyad liet sluiten en weigerde de relaties te herstellen. Het atheïsme van Stalins Rusland was de grote struikelsteen voor Abdulaziz al-Saoed, stichter en koning van Saoedi-Arabië. Het is pas in 1990 dat de diplomatieke banden werden hersteld.

De ondertekening in 1945 van het Quincy-pakt(1) tussen Saoedi-Arabië en de Verenigde Staten maakte er de zaken niet gemakkelijker op. Later, tijdens de Koude Oorlog, vormde Saoedi-Arabië samen met Turkije en, tot in 1979, Iran een van de pijlers van het Amerikaanse Midden-Oostenbeleid.

De spanningen veroorzaakt door de verschillen in ideologie en de regionale strijd voor overheersing is altijd de belangrijkste determinant geweest van de relatie tussen Rusland en Saoedi-Arabië, zowel in het tijdperk van de Sovjet-Unie als in dat van de huidige Russische Federatie.

In de jaren ‘90 waren de belangrijke componenten van die slechte relatie tussen beide landen gebaseerd op de steun van Saoedi-Arabië aan fundamentalisten of jihadisten in de Kaukasus, vooral dan in Tsjetsjenië. Voor Saoedi-Arabië was (en is) dan weer het Russische buitenlandse beleid in het Midden-Oosten en in het bijzonder de Russische steun aan Iran, de erfvijand van Saoedi-Arabië, een enorm probleem. Maar gezien de evoluties en de verschuivingen in de mondiale politieke evenwichten kon een verandering in de traditioneel vijandelijke relaties tussen Rusland en Saoedi-Arabië niet uitblijven.

Niet dat met het bezoek van begin oktober de hemel plotseling is opgeklaard. De meningsverschillen blijven ook na het bezoek bestaan. Ze hebben vandaag vooral betrekking op de Russische aanwezigheid in het Midden-Oosten, de (burger)oorlogen in Syrië en Jemen.

In Syrië steunt Rusland het al-Assad-regime en is het de bondgenoot van de aartsvijand van Saoedi-Arabië, het sjiitische Iran. Saoedi-Arabië steunt er dan weer de soennitische ‘rebellen’ (en volgens bepaalde bronnen is het tot op vandaag ook een sponsor van ISIS).

In Jemen staat Rusland, in solidariteit met Teheran, aan de kant van de sjiitische Houthi’s terwijl Saoedi-Arabië er de overwegend soennitische regering van al-Hadi militair ondersteunt. De tegenstelling tussen beide landen uit zich vooral diplomatiek. Het is bijvoorbeeld pas in midden juli dat Rusland de Jemenitische ambassadeur Ahmed al-Wahishi heeft geaccrediteerd, de vierde kandidaat die Jemen voorstelde. De vorige drie kandidaten werden door Moskou geweigerd.

Realpolitik

Het historisch bezoek van begin oktober komt er dan ook op een moment dat beide landen er belang bij hebben dat die diplomatieke betrekkingen wel wat minder gespannen mogen worden. Gewoon pure realpolitik.

Saoedi-Arabië kan alleen maar vaststellen dat de militaire overwinning van het al-Assad-regime, ondersteund door Russische, Iraanse en Hezbollah-troepen, een voldongen feit lijkt. Het is voor hen van groot belang dat ze geen deel gaan uitmaken van het kamp van de verliezers in Syrië, in Jemen en in de hele regio. Riyad wil kost wat kost voorkomen dat de weg vrijgemaakt wordt voor een dominante Moskou-Teheran-as. Om relevant te blijven en de zaken hetzelfde te houden moet je soms veranderingen doorvoeren, lijkt de huidige Saoedische filosofie te zijn.

Na de reactivering van het Amerikaanse bondgenootschap met het bezoek van Donald Trump en de daarbij horende megalomane bestelling van 110 miljard aan militaire uitrusting, is het voor de Saoedi’s dan ook essentieel om op geopolitiek vlak niet meer exclusief afhankelijk te zijn van Washington. Om de nodige diversifiëring te smeren bracht de Saoedische vorst in zijn kielzog honderden zakenlui mee naar Moskou, plaatsten de Saoedi’s bestellingen voor een Russisch S-400 luchtverdedigingssysteem en ander militair materiaal (een primeur, nooit eerder kochten de Saoedi’s wapens van de Russen) en werden plannen gesmeed voor een gezamenlijk vreedzaam ruimteprogramma.

Anderzijds is het voor Rusland eveneens nodig om haar allianties in het Midden-Oosten te diversifiëren: de as Moskou-Teheran-Damascis mag geen sjiieten-val worden. In Rusland leeft een gemeenschap van zo’n 20 miljoen soenni-moslims; het land voert handel met het soennitische Algerije, Egypte en Turkije en het wil zijn rol van uit de as herrezen grootmacht in het Midden-Oosten volledig uitspelen.

Olie

Belangen kunnen dan ook geleidelijk convergeren. Op economisch vlak kan dat het gemakkelijkst en zijn de twee landen “objectieve bondgenoten“. Het zijn de grootse olieproducenten en -exporteurs ter wereld. Samen voorzien ze in zo’n 25% van de wereldproductie. Om daarover afspraken te maken kwam het koninklijk bezoek, hoewel al een hele tijd voorzien en goed voorbereid, zeer gelegen.

De besprekingen werden concreet voorbereid toen eind mei de Saoedische prins Mohammad bin Salman een bezoek aan Poetin bracht. Hij verklaarde toen dat “de betrekkingen tussen Saoedi Arabië en Rusland een van hun beste momenten ooit kende“. Op de agenda uiteraard de oliemarkt maar ook de situatie in Syrië, Jemen…

Als per toeval werd een maand later de prins de nieuwe kroonprins van Saoedi-Arabië toen hij in een soort paleisrevolutie de plaats innam van zijn oom Mohammed bin Nayef, de tot dan kroonprins en naar verluidt de meest pro-Amerikaanse van de Saoedische machthebbers.

Het was echter al maanden eerder, in januari 2017 dat de Russische minister van Energie Alexander Novak en zijn Saoedische collega Khalid al-Falih begonnen te werken aan een overeenkomst om de olieproductie te verminderen of alleszins niet boven de 1,8 miljoen vaten per dag te laten stijgen, de huidige norm binnen de OPEC die nog geldig blijft tot in maart 2018. Beide landen hebben nood aan fondsen en daarom redenen te over om de olieproductie onveranderlijk te houden of zelfs te verlagen waardoor de minimumprijs voor een vat ruwe olie kan gestabiliseerd worden rond de 55 dollar..

In feite vertraagt de Saoedische economie en de nieuwe kroonprins heeft geld, heel veel geld nodig voor de voorbereidingen van het door hem voorgestelde Vision 2030-plan, een project dat massale investeringen voorziet om het post-olietijdperk voor te bereiden.

Rusland van zijn kant heeft buitenlandse valuta nodig omdat het ten gevolge van de annexatie van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne door internationale sancties wordt getroffen en de economie slechts traag groeit.

Waar de belangen tussen Moskou en Riyad op vlak van oliewinning gelijklopend zijn, zullen de twee echter een strategie moeten ontwikkelen om de andere producenten van de OPEC+ (+ gezien Rusland geen lid is van de OPEC) te overtuigen de volumequota te blijven onderschrijven. Veel landen zijn immers sterk afhankelijk van de olie-inkomsten om hun staatsbudget rond te krijgen en hun schulden te betalen..

Neem nu Venezuela. Een dag eerder, op 4 oktober, was president Maduro van Venezuela te gast bij Poetin. Maduro die in eigen land geconfronteerd wordt met demonstraties en zware economische problemen zal zich waarschijnlijk schikken naar de strategie van Rusland en Saoedi-Arabië om te laten zien dat het land op de internationale scène niet zo geïsoleerd is als de Amerikanen en de Europeanen beweren. Meegaan in Maduro’s vraag voor een herstructurering van Venezuela’s schulden aan Rusland kan daarbij zonder twijfel als pasmunt dienen.

Syrië en Jemen

Buiten het economische voor beide landen belangrijke luik werd natuurlijk ook de situatie in Syrië en Jemen op de agenda geplaatst. Het doel was niet het eens te worden over de ‘conflicten’ maar om de omvang van de meningsverschillen te beperken en aan te passen aan de nieuwe situatie op het terrein.

Moskou tekent nieuwe contracten, ziet zijn rol in het Midden-Oosten bevestigd en stelt zich meer op als een Euraziatische dan als een Oost-Europese speler. De Saoedi’s trachten het verlies te beperken na de nederlaag van de groepen die zij hebben ondersteund. Het maakt niet langer het vertrek van Bashar al-Assad de voorwaarde voor een politieke oplossing waardoor een mogelijk alternatief meer kansen krijgt. Dat beide landen praten is tevens een bericht bestemd voor de Verenigde Staten die sinds de jaren dertig van de vorige eeuw het Midden-Oosten altijd als hun exclusief wingewest hebben beschouwd.

Er ontstaat misschien een nieuwe realiteit maar het is zwaar overdreven om te spreken van een ommekeer in de allianties. Het blijft een feit dat de Saoedi’s bij het bezoek van Donald Trump in mei fenomenale contracten met de VS ondertekenden. Saoedi-Arabië neemt alleen maar akte van het feit dat er voortaan rekening zal moeten gehouden worden met Rusland in het Midden-Oosten en Rusland wil dat hard maken.

Op twee jaar tijd is Rusland erin geslaagd om een actief buitenlands beleid in het oosten van het Middellandse-Zeegebied en het Midden-Oosten uit te bouwen. Ten koste weliswaar van een omvangrijke militaire inzet die het land handenvol geld heeft gekost. Het resultaat mag er vanuit hun standpunt echter zijn. Het land heeft zijn geopolitieke status hersteld.

Het spel in het Midden-Oosten blijft echter zeer ingewikkeld. De Amerikaanse macht zal niet vervangen worden door de Russische macht. Wel zal er een herconfiguratie van allianties gebeuren die iets flexibeler zijn. Iran en Syrië zijn het hart van het Russische beleid in het Midden-Oosten maar het voorkomt niet dat Rusland pragmatisch wil handelen en met alle actoren in de regio wil samenwerken. De afspraken die het maakte met Turkije waren een ander belangrijk moment voor de Russische Midden-Oosten politiek en buiten Saoedi-Arabië zijn er ook nog de Golfstaten waarmee samengewerkt kan worden.

Het Midden-Oosten zal in alle opzichten dynamisch blijven. In het perspectief van een oplossing voor de oorlog in Syrië waarbij Iran de grote regionale winnaar is, zal dat land staan dringen naar regionaal leiderschap. En laat ons China niet vergeten dat met zijn beleid voor een “nieuwe zijderoute” het internationaal economisch evenwicht kan bruuskeren.

Rusland heeft op dit ogenblik een klein voordeel maar de situatie is niet statisch en zeker niet geconsolideerd.

Noot