Berichten dat Iran een grote diepe bunker aan het bouwen is als onderdeel van zijn nucleair programma kan betekenen dat er een hernieuwd risico bestaat op de stijging van de spanningen en een potentieel conflict. De betrokkenheid van Israël is daarbij waarschijnlijk, maar een conflict kan zich altijd veel breder verspreiden. 

Context is hier belangrijk.

Tijdens de tweede termijn van Barack Obama in het Witte Huis hebben landen als het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland hard gewerkt met de VS om tot een akkoord te komen dat moest voorkomen dat het Iraanse regime kernwapens zou ontwikkelen. Een belangrijke motivatie was het gevaar dat Israël anders unilaterale actie zou ondernemen.

Israëlische politici, en in het bijzonder premier Benjamin Netanyahu, beschouwen een nucleair bewapend Iran al lang als een existentiële bedreiging, met de duidelijke implicatie dat ze militaire actie zouden ondernemen om te beletten dat Teheran dergelijke wapens ontwikkelt. Het zou ook niet de eerste keer zijn dat Israël op die manier ingrijpt. Het vernietigde de Osirak nucleaire onderzoeksreactor in de Iraakse hoofdstad Bagdad in 1981, en meer recentelijk waren Israëlische gevechtsvliegtuigen betrokken bij een aanval tegen een vermeende Syrische nucleaire faciliteit in 2007.

Na langdurige onderhandelingen werd in 2015 een succesvolle overeenkomst bereikt met Iran. Het ‘Joint Comprehensive Plan of Action’ (JCPOA) werd aangenomen als een onderdeel van Resolutie 2231 van de VN-Veiligheidsraad en trad in werking in januari 2016. De overeenkomst hield in dat de VS, Rusland, China, het VK, Frankrijk en Duitsland, samen met de EU, zich er allemaal toe verbonden de sancties tegen Iran progressief af te bouwen. Teheran ging er op zijn beurt mee akkoord om zijn nucleair programma in te perken, zodat de eventuele ontwikkeling van kernwapens zou stopgezet worden. 

De Israëlische regering was van begin af aan tegen het akkoord en heel wat hardliners in Iran waren ook terughoudend, zo niet actief tegen. Toch hield het akkoord stand en werd het in westerse hoofdsteden gezien als het beste dat onder de gegeven omstandigheden kon worden bereikt. Veel zou afhangen van de vraag of het Internationaal Atoomenergieagentschap (IAEA) de naleving van het akkoord zou kunnen controleren.

Uiteindelijk werd dat irrelevant met de verkiezing van Donald Trump in november 2016, die een regering aanvoerde die van bij het begin tegen het akkoord was. Tegen 2018 had de VS zijn steun ingetrokken met als reden dat Iran langeafstandsraketten aan het ontwikkelen was en tegelijkertijd zijn invloed in het Midden-Oosten opdreef. 

In de praktijk was een groot deel van de toegenomen Iraanse invloed het gevolg van de desastreuze oorlog van het Westen in Irak meer dan een decennium eerder, maar dat deed voor Trump niet ter zake. 

Trumps terugtrekking uit het Iran-akkoord ging gepaard met het opleggen van nog strengere economische sancties dan voorheen, waardoor velen in Teheran concludeerden dat onderhandelingen met de Verenigde Staten een totale verspilling van tijd waren. Nadat Trump de verkiezingen verloor in 2020, ging de regering Biden in gesprek met Teheran om een uitweg te zoeken, maar hoewel er aanvankelijk enige vooruitgang werd geboekt -beide partijen beweren een hernieuwde overeenkomst te willen- was die minimaal vanwege onenigheid over hoe verder te gaan.

Dit is waar we de laatste paar jaar staan. Velen in de Iraanse regering hebben een diep wantrouwen om zelfs maar het gesprek aan te gaan met Biden en zijn entourage, zeker gezien het feit dat Trump in minder dan twee jaar weer in het Witte Huis zou kunnen zitten.

Israël dat de meest rechtse regering heeft sinds zijn oprichting in 1948, blijft fel gekant tegen elke overeenkomst met Teheran. Het heeft zich ervan weerhouden een grootschalige aanval op het Iraanse nucleaire programma te lanceren, maar het heeft herhaaldelijk ingegrepen om het programma te verstoren via cyberaanvallen en moordpogingen op belangrijke Iraanse nucleaire specialisten en militaire leiders. In januari 2020 doodde het nog de militaire leider van de Iraanse Revolutionaire Garde (IRGC), generaal Qasem Soleimani.

Tegelijkertijd handhaafden elementen van de IRGC de spanningen in de wateren van de Golf met talrijke agressieve patrouilles. Er werd daarvoor een opmerkelijke waaier aan kleine, snelle aanvalsboten en onderzeeërs ontwikkeld die in ondiepe wateren kunnen opereren. De VS en de NAVO-landen reageren met hun eigen patrouilles, en er zijn al verschillende periodes van aanzienlijk verhoogde spanningen geweest, waaronder deze maand nog.

Gezien de eerdere Israëlische acties tegen Irak en Syrië vormt een element van het IRGC-denken al lang dat Iran ten minste de drempel moet bereiken waarop het daadwerkelijk kernwapens kan ontwikkelen, zelfs als het afziet van het testen ervan. Om dit punt te bereiken kan het letterlijk ondergronds brengen van belangrijke onderdelen van het nucleair onderzoek een tactiek zijn om het te beschermen tegen Israëlische aanvallen. 

Vanuit Iraans perspectief kan dat zinvol zijn, hoewel de Verenigde Staten over ‘bunker-buster’-bommen beschikt die ontworpen zijn om dergelijke beschermde faciliteiten aan te vallen. De VS-luchtmacht bezit het krachtigste wapen ter wereld, de GBU-57, dat doelen op 60 meter diepte kan raken.

Naar verluidt is Iran een grote ondergrondse bunker aan het bouwen vlakbij de nucleaire site van Natanz in het centrale Zagros-gebergte. Die zou maar liefst 100 meter onder de grond liggen, aanzienlijk dieper dan de GBU-57 kan vernietigen, zelfs als er twee bommen snel na elkaar gedropt zouden worden op dezelfde plek. Officiële VS-bronnen bespreken dergelijke zaken zelden in het openbaar, maar de Israëlische pers heeft minder last van terughoudendheid op dit vlak.

De Israëlische reactie was een erkenning van de nationale veiligheidsadviseur, Tzachi Hanegbi, dat de locatie van de site elke militaire aanval zou bemoeilijken. Maar hij voegde eraan toe: "Wat we over deze zaak kunnen zeggen is dat er geen plaats is die niet kan worden bereikt". Verdere details werden niet gegeven.

De site is nog in aanbouw en zal wellicht pas volledig operationeel zijn over een jaar of nog langer, en veel zal afhangen van de politieke ontwikkelingen in Israël en de Verenigde Staten gedurende die tijd. Als er eind volgend jaar nog steeds een uiterst rechtse regering-Netanyahu aan de macht is en Biden niet herkozen wordt, neemt het risico van een Israëlische oorlog met Iran enorm toe.

Als de entourage van Biden voor die tijd een deal met Iran kan sluiten, dan is dat goed, maar het zal moeilijk worden vanwege het wantrouwen in Teheran. De kans is groot dat de nieuwe Natanz-bunker wordt voltooid, maar dat hij als werkeloos ruilmiddel wordt gebruikt. In die omstandigheden kan Israël besluiten toch actie te ondernemen.

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op OpenDemocracy.