Sinds 7 oktober 2023 bevindt Turkije zich in een moeilijke en onzekere positie in de context van de aanhoudende Israëlische oorlog in Gaza en de cycli van escalerend geweld die eruit voortkwamen. Turkije is een NAVO-lidstaat met reeds lang militaire, economische en diplomatieke banden met het Westen, maar het voelt zich gedwongen om tegemoet te komen aan de felle binnenlandse kritiek op de operaties van Israël in Gaza, zonder de toegang tot westerse fondsen in gevaar te brengen.
Tot nu toe heeft Ankara kritiek gegeven op de Israëlische acties zonder de boot al te veel te doen schudden bij de westerse bondgenoten van Israël, in het bijzonder de Verenigde Staten. Hoewel Turkije zijn ambassadeur een maand na 7 oktober 2023 uit Israël heeft teruggetrokken, bleven Turkse diplomaten in Tel Aviv aan het werk, zelfs toen andere felle critici van Israël, zoals Zuid-Afrika en Brazilië, hun diplomatieke banden met het land volledig verbraken. Op gelijkaardige wijze kondigde Turkije afgelopen mei een handelsembargo af tegen Israël, maar ging de Turks-Israëlische handel gewoon door via achterpoortjes, én gaven Turkse havens een veilige doorgang aan buitenlandse schepen die op weg waren naar Israël. Dat laatste leidde tot een golf van protesten door Turkse activisten.
Er lijkt echter eindelijk verandering te komen in de terughoudendheid van Turkije om zijn retoriek om te zetten in actie. Twee weken geleden kondigde de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan aan dat zijn land alle diplomatieke banden met Israël verbreekt, wat een nieuwe fase van spanningen tussen Ankara en Tel Aviv inluidde. Ankara heeft ondertussen eveneens verklaard dat het de mazen in het Turks handelsembargo tegen Israël zal dichten en dat het bij de VN zal lobbyen voor een wereldwijd wapenembargo tegen Israël (een stap die wordt gesteund door Peking en Moskou). Ankara ontzegde onlangs naar verluidt ook vliegtuigen met Israëlische topfunctionarissen (waaronder de president) de toegang tot zijn luchtruim.
Na meer dan een jaar van oorlog, waarbij Israël nu al bombardeert in zeven moslimlanden -Palestina, Syrië, Irak, Libanon, Jemen en Iran- is de veranderde houding van Turkije ten opzichte van Tel Aviv het resultaat van de enorme druk van het Turkse publiek, waarvan een meerderheid fel gekant is tegen de Israëlische acties in Gaza. Maar het geeft ook aan dat als de oorlog verder zou escaleren, het voor Turkije steeds moeilijker zou worden om directe betrokkenheid te vermijden - onder meer vanwege het enorm aantal vluchtelingen dat vrijwel zeker naar Turkije zou worden gedreven als de bombardementen op Libanon zouden doorgaan (momenteel is er een wapenstilstand tussen Israël en Hezbollah, maar die kan altijd opnieuw worden gebroken, nvdr.), en de plannen voor massale uitzetting van Palestijnen zouden worden uitgevoerd. Gezien de intense sociaaleconomische spanningen die de aanwezigheid in Turkije van 3 miljoen Syrische vluchtelingen met zich meebrengt, zal Erdoğan onder enorme druk komen te staan naarmate meer Arabische vluchtelingen de Turkse grenzen naderen.
De hardere lijn van Ankara ten opzichte van Tel Aviv, valt samen met een toenemend verenigd front onder leiders in het Midden-Oosten, nu oude vijandschappen zijn bekoeld in het licht van de duizelingwekkende menselijke tol van Israëls acties in de regio, een tol die vrijwel zeker hoger ligt dan het officiële aantal slachtoffers. Het nieuws van Turkije’s maatregelen kwam er inderdaad parallel met belangrijke ontwikkelingen in Saoedi-Arabië, waar kroonprins Mohammed bin Salman zijn steun uitsprak voor (regionale vijand, nvdr) Iran, en Israël formeel beschuldigde van genocide. Gezien het herstel van de betrekkingen tussen Turkije en Saoedi-Arabië, en de versterking van de banden tussen deze landen en Teheran, vormen de verklaringen uit Riyad en Ankara twee sterke statements met een significante impact.
Het verbreken van de diplomatieke banden tussen Turkije en Israël is niet alleen symbolisch. Turkije is niet Honduras, Brazilië of Bahrein, om enkele van het tiental landen te noemen dat eveneens de diplomatieke banden met Israël heeft verbroken. Als NAVO-lid met een cruciale geostrategische positie in de regio en met een van de grootste landlegers in Europa, is Turkije ook het doorgeefluik voor maar liefst 40% van Israëls energie, die via Turkije vanuit Azerbeidzjan wordt aangevoerd. Als Erdoğan zou besluiten om de Azerbeidzjaanse olie af te snijden of te beperken, dan zou Israëls toch al kwakkelende economie, samen met zijn energiehongerige en steeds ontevredener wordende leger, kunnen instorten.
Het belangrijkste vraagteken rond het verbreken van de diplomatieke banden van Turkije met Israël, zou Iran kunnen betreffen. Zal Ankara's strengere opstelling tegenover Israël zich vertalen in directe of indirecte steun voor Teheran in het geval van een oorlog met een door de VS gesteund Israël? Hoewel de rechtstreekse betrokkenheid van Ankara bij een dergelijk conflict zeer onwaarschijnlijk is zolang Turkije lid blijft van de NAVO, zijn de anti-Amerikaanse en anti-Israëlische sentimenten scherp gestegen in het land. In het geval dat Israël Iran zou aanvallen met VS-steun -zeker indien Rusland en/of China actie ondernemen om Teheran te verdedigen- zou Turkije gemakkelijk heen en weer kunnen worden geslingerd tussen zijn historische loyaliteit aan het Westen en zijn groeiende banden met oosterse alternatieven voor de EU en de NAVO, namelijk de economische unie van de BRICS en de meer defensiegerichte Shanghai Cooperation Organization, waar Turkije graag allebei lid van wil worden.
Deze ontwikkelingen vinden plaats in een ingrijpend veranderd geopolitiek landschap, waarin Donald Trump in januari 2025 terugkeert naar het Witte Huis. Voorafgaand aan de verkiezingen was er enige hoop in het Midden-Oosten -tegen alle indicaties in- dat Trump de spanningen met Iran zou deëscaleren in lijn met zijn campagnebeloften om de VS uit buitenlandse oorlogen terug te trekken en prioriteit te geven aan “Amerika eerst”. Maar Trump heeft deze hoop vrijwel onmiddellijk de kop ingedrukt door een heleboel pro-Israëlische en anti-Iraanse haviken te benoemen op topposities in zijn aantredende regering. Dit zou Ankara en Riyad ertoe kunnen aangezet hebben om hun statements net nu te maken. Omdat er weinig hoop is op onderhandelingen met het Trump-team, zou Teheran nu misschien zijn belofte durven waarmaken om Israël aan te vallen als vergelding voor de aanval van Tel Aviv tegen Iran eind oktober.
Indien Ankara de druk op Israël opnieuw vermindert, betekent dit dat de Verenigde Staten het Turks beleid nog steeds kan sturen, zoals het onlangs deed door Turkije te dwingen om de verkoop van “militair gerelateerde goederen” aan Rusland stop te zetten. Maar als Turkije en Saoedi-Arabië de druk blijven opvoeren, kan dit betekenen dat de Verenigde Staten de controle aan het verliezen is over landen die ooit beschouwd werden -oprecht of onder dwang-als onderdanig aan Washington (en bij uitbreiding Tel Aviv). Nu de wereld steeds meer verenigd raakt tegen het door de VS gesteunde beleid van Israël, kan Washington zich geen verdere afvalligheid veroorloven.
Dit vertaalde artikel verscheen eerder op Foreign Policy in Focus.
