Eind november dit jaar zal de Democratische Republiek Congo voor de tweede maal zijn naam eer aandoen. 32 miljoen Congolezen kunnen dan hun stem uitbrengen voor de presidentsverkiezingen. De historische verkiezingen van 2006 waren een groot succes, omdat ze (redelijk) rustig en eerlijk verliepen. Congo zette die dag een belangrijke stap vooruit. Democratie is geen doel op zich, maar moet bijdragen tot de ontwikkeling van een overheid die bijdraagt aan het welzijn van zijn burgers. Echte aansprakelijkheid van de Congolese politici moet het beleid ten goede komen. Al te vaak nog leven de ministers op de kap van hun doelgroep in plaats van deze een dienst te bewijzen. De verkiezingen moeten de Congolezen een kans geven hun politici af te rekenen op het geleverde beleid.
De moeizame organisatie
De verkiezingen moeten eerlijk zijn. Er is heel wat kritiek op de kiescommissie (CENI). Ze wordt verweten te nauw verbonden te zijn met president Joseph Kabila. Begin juli 2011 vielen nog 2 doden bij rellen toen een betoging voor het hoofdkantoor van de CENI uit de hand liep. Ook de registratie van de kiezers veroorzaakt protest. Elke volwassene in dit uitgestrekte land -waar velen geen identiteitskaart bezitten- een unieke kiezerskaart bezorgen, lijkt op zich al een onmogelijke opgave. Er is sprake van fraude, mensen die tot 4 keer ingeschreven worden met een andere naam, minderjarigen die zich als volwassenen uitgeven, enzovoort. In elk geval zijn er voor de verkiezingen van 2011 enkele miljoenen kiezers meer geregistreerd dan in 2006. Dit is op zich ook niet abnormaal gezien de sterke bevolkingsgroei. Het gevolg van het groter aantal kiesgerechtigden is dat de zetelverdeling in het parlement, nl. het aantal zetels per provincie, moet aangepast worden aan het aantal kiezers per provincie. Meerderheid en oppositie staan in deze lijnrecht tegenover elkaar omdat de oppositie de voorgestelde verdeling weigert goed te keuren. De oppositie verenigde zich rond dit thema en blokkeerde de verdere voorbereiding van de verkiezingen. Op 9 augustus geraakte het parlement het dan toch eens en werd de nieuwe kieswet goedgekeurd. Het laatste obstakel voor de verkiezingen is nu van de baan. Alleen de datum ligt nog niet vast, voorlopig spreekt men van 28 november. Het moet in elk geval voor 6 december zijn, want dan loopt Kabila’s ambtstermijn van 5 jaar af.
President Kabila in pole position
De grote favoriet om zichzelf op te volgen, is huidig president Joseph Kabila. Hij leidde Congo in 2006 naar verkiezingen, en daarom won hij ze waarschijnlijk ook. Voor zowat alle Congolezen, ook mensen van over de 40 jaar oud, was stemmen iets uniek in 2006. Of zoals een Congolees het verwoordt: “we wisten dat het bestond, zagen hoe andere landen verkiezingen hielden, mensen die gingen stemmen… maar om zelf een stem te mogen uitbrengen, dat was toch iets speciaals.” Maar vandaag zijn veel mensen erg kritisch tegenover de president. De verwachtingen waren (te) groot en voor veel Congolezen heeft hij de beloofde vooruitgang niet kunnen waarmaken. Congo kent al enkele jaren economische groei maar het effect op de tewerkstelling blijft beperkt. Met de hulp van buitenlandse partners (China, India en het westen) zijn er grootschalige infrastructuurwerken opgestart en sommige zelfs afgewerkt. Maar het gebrek aan water uit de kraan en het voortdurend wegvallen van de elektriciteit zorgt voor veel frustratie bij de bevolking van de Congolese hoofdstad Kinshasa. Een terechte ergernis in een stad die naast één van de grootste rivieren ter wereld ligt en waar dus mogelijkheden moeten zijn om genoeg water te voorzien. Bovendien voert Congo elektriciteit uit naar onder andere Zuid-Afrika en Congo-Brazzaville.
De populariteit van Kabila was altijd beperkt in Kinshasa omdat hij hier vaak als een buitenstaander gezien wordt. Hij is afkomstig van de provincie Katanga, in het verre zuidoosten. Er wordt vaak gelachen met zijn gebrekkig Lingala. Het is vooral in het oosten van het land en in Katanga dat Kabila veel steun geniet onder de bevolking.
Eén enkele oppositiekandidaat?
Hoewel Kabila wel al een paar van zijn verwezenlijkingen in de verf heeft gezet, is zijn campagne nog niet echt begonnen. Momenteel domineert de oppositie de verkiezingscampagne, zowel in de media als in het straatbeeld. De cruciale vraag is of de oppositie, die bestaat uit zo’n 400 partijen, in staat zal zijn om zich achter één gezamenlijke kandidaat te scharen. Dit lijkt een noodzakelijke voorwaarde om Kabila te kunnen verslaan aangezien er in tegenstelling tot 5 jaar geleden slechts één stemronde zal zijn. Als er zich meerdere kandidaten in de strijd werpen dan zullen de anti-Kabila stemmen verspreid worden onder hen. Elke dag staat er wel een andere partijvoorzitter in de krant met een oproep tot samenwerking, maar in de praktijk lijkt men er voorlopig niet uit te komen.
Een onverwachte concurrent voor Kabila is Vital Kamerhe, een voormalig medewerker van Kabila die zich tegen zijn president keerde. Kamerhe benadrukt dat het beleid van Lula (vorige president van Brazilië) het lichtend voorbeeld moet zijn voor Congo. Ook Kamerhe roept op tot het kiezen van één gezamenlijke oppositiekandidaat. Een tweede belangrijke concurrent is Jean-Pierre Bemba. De voormalige rebellenleider blijft heel populair in Kinshasa en nog meer in de grote Evenaarsprovincie. Probleem is dat Bemba nog steeds in Den Haag zit wegens aantijgingen van oorlogsmisdaden voor het Internationaal Strafhof. Eind september wordt een uitspraak verwacht van het Hof. Wat er moet gebeuren als Bemba’s gevangenschap wordt verlengd weet niemand. De grootste concurrent voor Kabila lijkt echter steeds meer de oude Etienne Tshisekedi te worden. De eeuwige oppositieleider (sinds het Mobutu-tijdperk) is erin geslaagd een enorme hype te creëren rond zichzelf. Na een rondreis doorheen Europa en Amerika maakt hij nu een rondreis door Congo. Hij begon met de stad Lubumbashi in Katanga, de machtsbasis van Kabila en gevoelig terrein sinds het etnisch geweld van Katangezen tegen gastarbeiders uit de provincie Kasaï in de jaren 1990. Tshisekedi komt zelf uit Kasai en was al jaren niet meer in Katanga geweest. Zijn bezoek was een enorm succes, tegen de verwachtingen in kwamen vele duizenden op straat om hem te zien. Ook bij zijn intrede in Kinshasa, op 9 augustus, ontstond een gigantische volkstoeloop. Tshisekedi wordt gezien als een integer politicus die de corruptie kan aanpakken. In zijn toespraken benadrukt hij het belang van patriottisme onder de Congolezen. Er moet gewerkt worden, iedereen moet opnieuw het onderscheid tussen goed en kwaad leren. Dit klinkt allemaal behoorlijk vaag, maar voor velen is hij de hoop op verandering, vooruitgang en de strijd tegen de alomtegenwoordige corruptie die het land verlamt. De charismatische Tshisekedi brengt hoop maar lijkt de massa ook op te zwepen. Zegezeker verklaarde hij na zijn triomfantelijke ontvangst in de steden dat hij 100% van de stemmen kan halen. Maar Congo bestaat uit veel meer dan de steden Kinshasa en Lubumbashi. De kiem voor grootschalige straatprotesten na de verkiezingen lijkt nu al geplant.
Sinds 10 augustus is er topoverleg tussen Tshisekedi en Kamerhe. De vraag is opnieuw of beiden zich achter één kandidaat zullen kunnen scharen, en vooral wie dan een stap opzij zal zetten. Een verenigde oppositie zou wel degelijk een ernstige bedreiging voor Kabila kunnen worden.
Nog 3 spannende maanden
Kinshasa is in de ban van de verkiezingen. Iedereen heeft zijn mening en overal wordt gediscussieerd. Kabila laat de oppositie vrij campagne voeren. Er zijn reclamespots op tv, oppositiekranten zijn overal vlot verkrijgbaar en de politie staat in voor de veiligheid tijdens de meetings van de opposanten. Vooral in Lubumbashi vreesde men op voorhand voor de veiligheid van Tshisekedi. Het is een positief teken dat een opposant vrij campagne kan voeren in de machtsbasis van de huidige president. Anderzijds zijn er tekenen dat Kabila de macht steviger in handen plant te nemen. Achter de schermen zouden de veiligheidsdiensten opposanten en activisten viseren. Er is ook de steeds aanwezige dreiging van een staatsgreep. Die vrees werd nieuw leven ingeblazen door de aanval op het presidentieel paleis slechts enkele maanden geleden. Zo heerst er een hoge mate van onzekerheid. Niemand kan voorspellen hoe de verkiezingen zullen lopen. Kinshasa is een tikkende tijdbom door de enorme ongelijkheid in de stad. In de uitpuilende volkswijken wonen vele tienduizenden jonge mannen zonder werk, zonder gezin (trouwen kost immers geld), met niets te doen en niets te verliezen. In het centrum en enkele residentiële wijken prijkt de ene grote villa naast de andere, achter hoge muren met prikkeldraad. De mensen achter die muren vrezen voor plunderingen indien er chaos zou uitbreken.
Gorik Zelderloo woont en werkt in Kinshasa. Dit artikel is het eerste deel van een verslag over de verkiezingen van november 2011.