Tenzij er nog een steeds onwaarschijnlijker wordende plotwending komt, zullen er op 20 december 2023 algemene verkiezingen worden gehouden in de Democratische Republiek Congo (DRC). Daarin moeten de leden van de Nationale Assemblee, de Senaat en de assemblees van de 26 provincies van het land worden gekozen, maar de aandacht zal vooral uitgaan naar de verkiezing van het staatshoofd, omwille van de ruime bevoegdheden die de Congolese grondwet deze functie toekent.
De algemene consensus is dat de favoriet in de verkiezingsrace de huidige president, Félix-Antoine Tshisekedi, is. Hij ambieert een tweede termijn van vijf jaar. Tegenover hem in de stembusgang staat het merendeel van de tenoren van de Congolese politiek. Na het betalen van een (niet-terugbetaalbare) borgsom van 160 miljoen Congolese frank (ongeveer 60.000 euro) zijn uiteindelijk 26 kandidaten - waaronder twee vrouwen - op de definitieve lijst van presidentskandidaten geplaatst. Twee van hen waren niet goedgekeurd door de Onafhankelijke Nationale Kiescommissie (CENI), maar werden ‘opgevist’ door het Grondwettelijk Hof. De verkiezingscampagne kan echter pas op 19 november van start gaan, een maand voor de stembusgang.
Line-up van de tegenstanders van de president
Tot de belangrijkste tegenstanders van president Tshisekedi behoort Moïse Katumbi, zakenman, eigenaar van TP Mazembe (de meest succesvolle voetbalclub van de DRC) en voormalig gouverneur van Katanga. Hij kon zich niet kandidaat stellen voor de presidentsverkiezingen van 2018 wegens een veroordeling in een zaak van eigendomsverduistering. Deze keer zal hij wel present tekenen, nadat het Grondwettelijk Hof een beroep om zijn kandidatuur ongeldig te laten verklaren op grond van het feit dat hij zowel de Congolese als de Italiaanse nationaliteit heeft, verwierp. Hij geniet een zekere populariteit in de voormalige provincie Katanga (die in 2015 werd opgesplitst in vier provincies), waar hij de resultaten van zijn gouverneurschap benadrukt. Zijn partij ‘Ensemble pour la République’, die gevestigd is in Lubumbashi, is ook goed ingeburgerd in Kinshasa en elders in de DRC.
Martin Fayulu is een andere kandidaat waarvan wordt verwacht dat hij een aanzienlijk aantal stemmen kan halen. Hij was coördinator van de ‘Coalition Lamuka’, een Congolees politiek platform dat werd opgericht door leden van de oppositie met als doel een gemeenschappelijke kandidaat voor te dragen om het op te nemen tegen Joseph Kabila tijdens de presidentsverkiezingen van 2018. Tot Tshisekedi het pact verbrak, was Fayulu de enige oppositiekandidaat van Kabila. Fayulu blijft beweren dat hij van de overwinning bestolen werd in de presidentsverkiezingen van 2018 - waarvan de resultaten door veel waarnemers werden betwist- na een geheime overeenkomst tussen Tshisekedi en Kabila. Indien hij dit jaar wel zou verkozen worden, loopt hij echter het risico helemaal geen steun te hebben in het parlement, aangezien Lamuka de parlementsverkiezingen op zijn aandringen boycot.
Een andere ‘vedette’ van de aankomende verkiezingen is niemand minder dan “de man die vrouwen repareert”, chirurg Denis Mukwege, winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede in 2018 voor zijn inzet tegen genitale verminking van vrouwen. Hij hekelt de corruptie van het regime, de interventie van buitenlandse troepen in het oosten van het land zonder parlementaire goedkeuring, en de straffeloosheid voor de verantwoordelijken de afgelopen twee decennia van oorlogsmisdaden. Hij roept op tot een "echte breuk" met het verleden. De populariteit van Mukwege buiten zijn geboortestreek Zuid-Kivu valt echter nog te bezien, vooral omdat hij -in tegenstelling tot professionele politici- niet beschikt over een goed geoliede verkiezingsmachine ter ondersteuning van zijn campagne.
Tenslotte zijn er naast de voormalige coördinator van de Filimbi-burgerbeweging, Floribert Anzuluni (misschien het meest bekend in België, waar hij woonde toen zijn beweging onder de vorige president werd onderdrukt), nog twee andere kandidaten die waarschijnlijk een paar procenten van de stemmen zullen binnenhalen: Kabila's voormalige premiers Matata Ponyo en Adolphe Muzito. Beiden hebben partijen in het parlement en zullen waarschijnlijk dat deel van het electoraat aantrekken dat heimwee heeft naar Joseph Kabila.
Kabila zelf heeft besloten om de verkiezingen te negeren. Zijn partij, de ‘Parti du peuple pour la reconstruction et la démocratie’ (PPRD), die eind 2020 in de oppositie terechtkwam, heeft besloten om geen kandidaten naar voor te schuiven voor de parlementsverkiezingen. Ze heeft haar aanhangers ook gevraagd om de kiezersregistratie te boycotten. In een van zijn zeldzame optredens verklaarde de ‘raïs’ (informeel gebruikte titel voor Kabila) -nu senator voor het leven- dat de omstandigheden niet rijp waren voor "goede verkiezingen" en hekelde hij een "dictatuur". De samenstelling van de CENI en van het Grondwettelijk Hof, in handen van loyalisten van de huidige president, wordt gecontesteerd door de ‘kabilisten’. Sinds de PPRD naar de oppositie verwezen werd, kende ze heel wat overlopers en is de partij nog slechts een schaduw van wat ze vijf tot tien jaar geleden was.
Onder de andere afwezigen voor de komende presidentsverkiezingen valt vooral de voormalige rebellenleider Jean-Pierre Bemba op. De verliezende ‘finalist’ van de presidentsverkiezingen van 2006 werd sindsdien veroordeeld door het Internationaal Strafhof tot 18 jaar gevangenis voor de misdaden begaan door zijn gewapende groep in de Centraal-Afrikaanse Republiek. In hoger beroep vrijgesproken, na meer dan tien jaar gevangenis in Nederland, werd hij vervolgens minister van Defensie. Zijn steun en die van zijn partij, de ‘Mouvement pour la libération du Congo’, voor de kandidatuur van de zittende president zou deze veel stemmen kunnen opleveren in de voormalige provincie Equateur.
Tshisekedi zou ook moeten kunnen profiteren van de steun van Vital Kamerhe's ‘Union pour la nation congolaise’, die sterk aanwezig is in Zuid-Kivu. Aan het begin van Tshisekedi's mandaat was Kamerhe zijn kabinetsdirecteur. Hij werd echter veroordeeld tot 20 jaar gevangenisstraf voor corruptie en verduistering. In juni 2022 werd Kamerhe in hoger beroep vrijgesproken en enkele maanden later viel hij terug in de gratie, want hij werd benoemd tot minister van Economie.
De troeven van Fatshi
De steun van dit paar zwaargewichten is maar een van de vele elementen die van Félix-Antoine Tshisekedi, bijgenaamd Fatshi, de grote favoriet maken voor de komende verkiezingen.
Een andere troef van de zittende president is natuurlijk het groot aantal kandidaten dat meedingt om hem op te volgen. De terugtrekking van sommigen van hen en de vorming van een verenigde oppositiedynamiek zijn pas mogelijk na de start van de verkiezingscampagne, dat wil zeggen een paar weken voor de eigenlijke stembusgang. Indien dit niet gebeurt, zal de zittende president ongetwijfeld worden bevoordeeld door het huidige kiesstelsel, dat maar één ronde telt - wie als winnaar uit de bus komt, wordt m.a.w. verkozen tot president, ongeacht het aantal stemmen dat hij of zij heeft behaald.
De herverkiezing van Tshisekedi zou ook gefaciliteerd kunnen worden door een hoog onthoudingspercentage van het electoraat. In 2018 bleef al meer dan de helft van de kiezers weg uit de stembureaus, en dit fenomeen zou dit jaar nog kunnen toenemen, niet zozeer door de oproep van Kabila tot een boycot, maar vooral door de ontgoocheling van een groot deel van de bevolking die haar lot niet heeft zien verbeteren na de omwenteling die belichaamd werd door het aan de macht komen van Fatshi.
Aangezien de verkiezingen gepland zijn op een woensdag -geen feestdag, noch een vrije dag- zullen veel mensen de zoektocht naar hun dagelijks brood verkiezen boven het in de rij staan aan het stembureau. Het valt nog te bezien of de inspanningen van de CENI om het publiek bewust te maken van het belang om te gaan stemmen, voldoende zullen zijn om deze tendens te keren.
Tshisekedi beschikt bovendien over een aan hem toegewijde partij, de ‘Union pour la démocratie et le progrès social’ (UDPS), die in 1982 nog opgericht werd door zijn vader, Étienne. De partij telt vooral in Kinshasa en de Kasaï-regio een groot aantal militanten, de geduchte ‘combattants’, georganiseerd in zogenaamde ‘parlements-debout’ (letterlijk ‘staande parlementen’: volksbijeenkomsten in de publieke ruimte, waar burgers hun politieke meningen uiten).
Daarnaast zijn er twijfels over de praktijken van de CENI en daarmee over de eerlijkheid van de komende verkiezingen. Het kiesregister, dat bijna 44 miljoen namen bevat, wordt gecontesteerd door de oppositie, die beweert dat het fictieve kiezers telt. Ze eiste een audit, maar die werd geweigerd door de CENI. Sommige kiezers, die zich daadwerkelijk hadden geregistreerd, ontdekten dat hun namen uit het centrale bestand zijn verdwenen als gevolg van "problemen met de server". Verder zouden de kiezerskaarten -tevens de belangrijkste identiteitsdocumenten in de DRC- die recent werden afgeleverd door de CENI van slechte kwaliteit zijn en soms onleesbaar. De elektronische stemapparaten, beter bekend als “stemmachines”, die een ‘semi-elektronische’ stemming mogelijk moeten maken, wekken heel wat wantrouwen op bij de bevolking, zelfs al blijft de telling van de stemmen handmatig.
Bovendien kondigde de CENI, in strijd met de uitvoeringsbepalingen van de kieswet, aan dat de kiezerslijsten niet zouden worden uitgehangen, maar konden worden geraadpleegd bij een "functionaris met de naam ‘Préposé à l’affichage’”, die in elk lokaal kantoor van de CENI zou worden aangesteld. Twintig dagen na de aankondiging stelde de verkiezingswaarnemingsmissie van de katholieke en protestantse kerken vast dat ze geen dergelijke functionarissen hadden aangetroffen in de lokale kantoren. De CENI had ook haar plicht verzuimd om de kieslijsten op haar website te publiceren.
Andere observatoren hekelen de ondoorzichtigheid van het verkiezingsproces. Verschillende presidentskandidaten ondertekenden een gezamenlijke verklaring (een voorbode van één enkele kandidatuur?), waarin ze hun twijfels uitten over de onafhankelijkheid van de CENI en de bevolking opriepen om zich voor te bereiden op een "burgerwacht buiten alle stembureaus" op de avond van de verkiezingen.
De nationale coördinatie van maatschappelijke organisaties, ‘Société civile forces vives’, uitte nog andere grieven over het verkiezingsproces, waaronder de "frauduleuze benoeming van de voorzitter van de CENI" en de "benoeming van mensen uit hetzelfde taalgebied" op sleutelposities in het proces. De coördinatie roept op tot uitstel, want is van mening dat de verkiezingen van december "aanleiding zouden kunnen geven tot chaos".
Tribalisering van de instellingen?
Het is waar dat er steeds meer stemmen opgaan die aan de kaak stellen dat er een "tribalisering van de instellingen" doorgevoerd is, met name om Fatshi een tweede ambtstermijn te garanderen. Terwijl de CENI verantwoordelijk is voor het organiseren van de verkiezingen en het Grondwettelijk Hof voor het valideren van zowel de kandidaturen als de resultaten, zijn de voorzitters van deze twee spillen van het verkiezingsproces, respectievelijk Denis Kadima en Dieudonné Kamuleta Badibanga, allebei etnische Luba uit de provincie Kasaï. Hetzelfde geldt voor degenen die de financiële touwtjes van het verkiezingsproces in handen hebben, de minister van Financiën Nicolas Kazadi en de directrice van de Centrale Bank Marie-France Malangu Kabedi. (De kostprijs van de verkiezingen is niet gespecificeerd, maar wordt door de CENI op meer dan een miljard dollar geschat.) De twee ministers die het nauwst betrokken zijn bij het verloop van de verkiezingen, minister van Binnenlandse Zaken Peter Kazadi en minister van Justitie Rose Mutombo, zijn ook afkomstig uit Kasaï.
De president is er dus in geslaagd om zich te omringen met vertrouwenspersonen met de bedoeling zich te verzekeren van nog eens vijf jaar aan het hoofd van de staat. En als dat niet voldoende zou zijn, kan hij altijd zijn toevlucht nemen tot brutalere methoden, zoals de entourage van Moïse Katumbi al lijkt te ervaren. Een van diens naaste adviseurs, Salomon Idi Kalonda, zit sinds eind mei 2023 in de gevangenis, eerst op beschuldiging van "het dragen van een illegaal wapen" en daarna van "verraad". Enkele weken later werd Chérubin Okende, voormalig minister van Transport en de woordvoerder van Katumbi en zijn partij, vermoord nadat hij eerder was ontvoerd vanop de parking van het Grondwettelijk Hof. Ten slotte werd journalist Stanis Bujakera begin september gearresteerd voor een (niet ondertekend) artikel dat hij in het tijdschrift ‘Jeune Afrique’ zou hebben gepubliceerd, waarin hij de militaire inlichtingendienst (ex-DEMIAP) ervan beschuldigde verantwoordelijk te zijn voor de moord op Okende.
Onveiligheid in het oosten, chaos in het westen?
Het is waarschijnlijk dat de verkiezingen omwille van onveiligheid of het ontbreken van staatsinstellingen niet zullen kunnen plaatsvinden in de hele Republiek, met name in bepaalde gebieden in Noord-Kivu. In deze provincie, waar ongeveer 2,5 miljoen mensen hun woonplaatsen hebben moeten ontvluchten, wordt nog steeds gevochten tussen de ‘Mouvement du 23 mars’, die geteund wordt door het Rwandese leger, en de strijdkrachten van de DRC (FARDC) die samenwerken met lokale groepen. Een troepenmacht van de Oost-Afrikaanse Gemeenschap (EAC), bestaande uit Zuid-Soedanese en Keniaanse soldaten, wordt verondersteld om het gebied dat door de M23 werd veroverd, terug in te nemen, maar haar passiviteit is nog opvallender dan die van MONUSCO, de VN-stabilisatiemissie in de DRC die op het punt staat te beëindigen.
Na een kwart eeuw in het land, zullen de MONUSCO-troepen zich vóór eind 2023 "geleidelijk en ordelijk" terugtrekken. In het kader van de EAC, waar de DRC zich in 2022 bij aansloot, zijn er bovendien Oegandese troepen aanwezig in het noorden van Noord-Kivu en in het zuiden van de naburige provincie Ituri, om de strijd aan te binden met de ‘Allied Democratic Forces’ (ADF), die vaag gelieerd zijn aan de Islamitische Staat. In Zuid-Kivu maken Burundese troepen dan weer jacht op Burundese gewapende groepen die zich aan de andere kant van de grens hebben gevestigd. Ondanks de terugtrekking van MONUSCO ziet het er dus niet naar uit dat de ‘Congolisering’ van de conflicten in de DRC snel zal plaatsvinden.
Ondanks de situatie in het oosten van het land, is het moeilijk te geloven dat de vastgestelde tekortkomingen in de organisatie van de verkiezingen en de werking van de CENI, zoals sommige waarnemers en oppositiekandidaten vrezen, tot een wijdverspreide chaos zullen leiden, laat staan tot een burgeroorlog. De kieswet die werd aangenomen in 2022 heeft bepaalde waarborgen ingevoerd, zoals het tellen van de biljetten in elk stembureau voor het begin van de procedure en de verplichting om de resultaten uit te hangen aan de muren van deze stembureaus. Als deze maatregelen goed worden toegepast, zouden ze het moeilijker moeten maken om de resultaten op grote schaal te vervalsen en bijgevolg de mate moeten beperken waarin ze worden aangevochten. Dit zou de winnende kandidaat ook meer legitimiteit geven dan de president had toen hij aan zijn eerste termijn begon.
Dit vertaalde artikel verscheen eerder op de site van de 'Groupe de recherche et d’information sur la paix et la sécurité' (GRIP).
