Weinig plekken op aarde tonen zo duidelijk hoezeer het gewicht van het verleden weegt op het heden als Congo. De geschiedenis lijkt er al 40 jaar stil te staan, maar de tand des tijds doet er desalniettemin zijn werk: het verleden zoals het zich vandaag aandient is een aangetast, vervormd verleden. Een verleden dat is gekastijd door het heden, en omgekeerd, een heden dat pas begrijpelijk is als men het opvat als bewerkte geschiedenis. Men kan het Congo van vandaag niet begrijpen als men de verwoestende impact van het Mobuturegime niet in rekening brengt, maar op zijn beurt kan men de genese van die dictatuur niet vatten zonder te begrijpen waarom het Westen in de eerste jaren van de onafhankelijkheid van het land de eerste Congolese regering omverwierp en zo de kiemen zaaide waaruit de dictatuur groeide. (inleiding hoofdstuk 2 van Congo, overlevingsstrijd van een fragiele staat, vredescahier 2008)
(zie ook dossier: Congo, 60 jaar onafhankelijkheid, met o.m. de toespraak van Lumumba 30.06.1960)
actie aan het standbeeld van Leopold II, Gent op 30 juni
Congo, overlevingsstrijd van een fragiele staat
hoofdstuk 2
Van Lumumba naar Mobutu (1960-1965)
Ludo De Witte
Geen grootmoedig geschenk
Anders dan koning Boudewijn in zijn redevoering op onafhankelijkheidsdag (30 juni 1960) beweerde, was de onafhankelijkheid geen grootmoedig geschenk van de kolonisator. Anderhalf jaar voor de onafhankelijkheid was in Brussel van het opgeven van de kolonie geen sprake. Pas nadat honderdduizenden Congolezen -na het verbod op de organisatie van een politieke meeting- zich in januari 1959 gedurende enkele dagen meester hadden gemaakt van de straten van de Congolese hoofdstad, en nadat in de loop van dat jaar Beneden-Congo in de greep kwam van een beweging van burgerlijke ongehoorzaamheid, drong een koerswending van de kolonisator zich op.
Een militaire oplossing werd afgewezen. Hoe zou België zijn immense kolonie militair kunnen bedwingen, als zelfs zijn grote zuiderbuur er niet in slaagde om met 500.000 soldaten het Algerijnse verzet te breken? Er werd gekozen voor de snelle, onvoorbereide machtsoverdracht. Voor le pari congolais: Brussel gokte erop dat het de touwtjes in handen zou kunnen blijven houden door het beheer van het land zo vlug mogelijk over te dragen aan onervaren, slecht georganiseerde Congolese politici. Begin 1960 besloot de regering van Gaston Eyskens, die een jaar eerder er niet over peinsde Congo op te geven, om al zes maanden later de kolonie los te laten.
Eyskens had zich echter verkeken op de diepgaande radicalisering van de Congolezen. De verkiezingen van mei 1960 werden een verrassend succes voor de nationalisten. Lumumba werd eerste minister; Joseph Kasa-Vubu president. Enkel in de koperprovincie Katanga, waar de Union Minière de plak zwaaide, boekte Brussel met manipulatie een succes. Toen midden juni een regering-Lumumba onafwendbaar leek, wijzigde het Belgische parlement eenzijdig de voorlopige Congolese grondwet waardoor Moïse Tshombe -en de blanke kolonie die hem naar voor had geschoven- vrij spel kreeg om in Katanga een pro-Belgische provinciale regering te vormen.