Niet alleen vormt de oorlog in Oekraïne een nucleaire dreiging omdat er kernwapenmachten bij betrokken zijn (Rusland en de NAVO), maar ook omdat het oorlogsgeweld zich afspeelt in gebieden waar kernreactoren staan (red.).  

Het probleem met nucleaire technologie, van welke aard dan ook, is dat het afhankelijk is van verstandige en zelfs intelligente beslissingen die worden genomen door uiterst feilbare mensen. De gevolgen van zelfs een simpele fout zijn, zoals we al gezien hebben bij de kernramp in Tsjernobyl, catastrofaal.

Om het gevaar nog groter te maken, is nucleaire technologie ook afhankelijk van andere schijnbaar ongrijpbare menselijke eigenschappen, te beginnen met redelijkheid, maar ook met iets dat fundamenteel menselijk zou moeten zijn, maar dat maar al te vaak ontbreekt: empathie. Dat betekent dat je andere mensen niets wilt aandoen wat je zelf ook niet zou willen doorstaan. Maar natuurlijk zien we dat mensen elke dag dergelijke dingen doen, of het nu op macro-individueel niveau is, of op geopolitieke schaal. We hoeven alleen maar te kijken naar de gebeurtenissen in Congo, Gaza, Haïti, Soedan en de lijst gaat maar door.

En natuurlijk kunnen we niet negeren wat er zich afspeelt in Oekraïne en nu ook in Rusland. Door de oorlog daar, die aansleept sinds de Russische invasie van Oekraïne op 24 februari 2022, bevinden we ons in een voortdurende staat van dreigende nucleaire ramp. 

Op dit moment vreest men het vooruitzicht van zo'n ramp voornamelijk in Rusland, waar de enorme kerncentrale van Koersk zich letterlijk in de vuurlinie bevindt sinds Oekraïense troepen daar zijn binnengevallen als reactie op de aanhoudende oorlog van Rusland in hun land. Maar we mogen ook de zes reactoren tellende kerncentrale in Zaporizja niet vergeten, dat zich te midden van enkele van de ergste gevechten in Oekraïne bevond. De centrale wordt ondertussen al meer dan twee jaar bezet door Russische troepen, maar ze blijft dus ook één verdwaalde raket verwijderd van een catastrofe.

Oekraïne is voor zijn elektriciteitsvoorziening sterk afhankelijk van kernenergie. Het land telt in totaal 15 reactoren, verspreid over vier kerncentrales. In 2023, zelfs toen de oorlog volop woedde rond de kerncentrales, haalde Oekraïne nog steeds iets meer dan de helft van zijn elektriciteit uit kernenergie. Rusland is veel afhankelijker van aardgas -een product dat het ook exporteert- en haalt slechts iets meer dan 18% van zijn elektriciteitsbehoefte uit zijn naar schatting 37 reactoren in 11 kerncentrales.

Er zijn ook enkele fundamentele technologische verschillen tussen de kerncentrales van Zaporizja en Koersk zelf. Net als Zaporizja, is Koersk een kerncentrale met zes reactoren - één van de drie grootste kerncentrales in Rusland. (Zaporizja is de grootste kerncentrale in Oekraïne en de grootste in Europa). Maar terwijl Zaporizja bestaat uit zes Russische VVER-reactoren, die meer lijken op de drukwaterreactoren die in de Verenigde Staten en een groot deel van Europa worden gebruikt, zijn de reactoren in Koersk van het oude Sovjet-RMBK-model. Dat is hetzelfde type als de Tsjernobyl-eenheid die ontplofte in 1986 en het land in Oekraïne, Rusland, Wit-Rusland en een groot deel van Europa bestraalde. Veel gebieden blijven tot vandaag verontreinigd. 

Alarmerend genoeg hebben de de RBMK-reactoren in Koersk geen secundaire insluitingskoepel, waardoor ze nog kwetsbaarder zijn voor oorlogsschade dan die in Zaporizja. In tegenstelling tot Zaporizja, waar alle zes reactoren volledig zijn stilgelegd -wat een meltdown minder waarschijnlijk, maar niet onmogelijk maakt- zijn twee van de reactoren in Koersk bovendien nog steeds in werking. 

De Russen hebben de Internationale Organisatie voor Atoomenergie (IAEA) al ingelicht over het feit dat ze de resten van een drone hebben gevonden op iets meer dan 300 meter afstand van de Koersk-kerncentrale. Oekraïne ontkende natuurlijk verantwoordelijk te zijn voor elke aanvalspoging op de centrale, net zoals Rusland de beschuldigingen ontkende dat het de nucleaire site in Zaporizja heeft proberen aanvallen.

Het hoofd van de IAEA, Rafael Grossi, trok daarop naar de Koersk-site om eender wie aan beide zijden die wilde luisteren eraan te herinneren dat een oorlog rondom kerncentrales vreselijk ongelegen is als je agentschap druk bezig is om de wereld ervan te overtuigen hoe veilig de technologie is en hoe hard we meer kerncentrales nodig hebben. Maar als een hulpeloze kleuterleider geconfronteerd met ondeugende kindjes lijkt Grossi's enige optie eruit te bestaan om zowel de Russen als de Oekraïners herhaaldelijk te zeggen dat ze moeten stoppen. En omdat hij niet echt hun snoep kan afpakken en geen “of anders” heeft om mee te dreigen, negeren ze hem gewoon.

De meesten van ons voelen nog steeds empathie voor de mensen wier levens we elke avond zien uitdoven terwijl er alsmaar gruwelijkere nieuwsberichten blijven binnenstromen uit landen waar oorlog en strijd een schijnbaar eindeloze en niet te stoppen beproeving zijn geworden. De meesten van ons willen ook geen volgende Tsjernobyl, niet voor de Oekraïners, niet voor de Russen of voor wie dan ook. En omdat we er niet op kunnen vertrouwen dat mensen kernenergie op een verantwoorde manier gebruiken, is dit een 'speeltje' dat we moeten afpakken.

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op 'Beyond Nuclear International'