Sinds Poetin vorig jaar Oekraïne binnenviel, vragen mensen zich af waarom de Russen niet op straat komen om tegen de oorlog te protesteren. 

Ten eerste moet erop gewezen worden dat er wel heel wat verzet is geweest. In 2022 werden meer dan 21.000 arrestaties en 370 vervolgingen voor anti-oorlogsverklaringen geregistreerd. Deze week nog organiseerden onafhankelijke Russische mediakanalen, waaronder Meduza een Mediazona, een mediamarathon om geld in te zamelen voor politieke gevangenen. 

Maar je zult geen grote massa's mensen zien demonstreren in de straten van Moskou of Sint-Petersburg. Voor een waarnemer die niet ondergedompeld is in de Russische realiteit, zou dit kunnen suggereren dat de bevolking massaal de oorlog steunt. Voor de Russen zelf lijkt de kwestie van protest in de repressieve totalitaire staat waarin ze zich nu bevinden echter irrelevant.

Als Russisch socioloog heb ik verschillende interviews gedaan met mensen in Rusland die, hoewel ze tegen de oorlog zijn, niet protesteren. De resultaten van deze interviews, afgewogen tegenover andere sociologische gegevens die de afgelopen jaren in het land zijn verzameld, suggereren dat er acht hoofdredenen zijn waarom mensen niet protesteren. Dit zijn ze.

1. Arrestatie is slechts het begin

Dissidente Russen zien geen kans om te protesteren, en niet alleen omdat ze bang zijn om in voorarrest te zitten (15 dagen is de norm voor een eerste arrestatie). Ze zijn bang voor slagen, geweld, vernederingen, lange gevangenisstraffen, dat hun kinderen van hen worden afgenomen, verlies van hun baan en de confrontatie met vijandige autoriteiten die weigeren paspoorten en andere essentiële documenten af te geven.

Deze situatie wordt nog verergerd door het feit dat na de aankondiging van de mobilisatie in september vorig jaar de demografisch toch al scheve verhouding tussen mannen en vrouwen in Rusland is verslechterd. Veel mannen werden opgeroepen of ontvluchtten het land, terwijl vrouwen achterbleven - zodat zij nu alleen verantwoordelijk zijn voor de zorg voor zowel kinderen als ouderen. Als zij protesteren, veroorzaakt dat grote problemen voor het hele gezin.

Er zijn in Rusland sinds 2011 elk jaar verschillende soorten grootschalige protesten geweest - zonder veel effect. Er werd bijvoorbeeld gedemonstreerd tegen de uitslag van de parlementsverkiezingen van 2021, een paar keer om het einde aan de corruptie van de overheid te eisen, er waren milieuprotesten en marsen ter ondersteuning van regionaal gouverneur Sergei Furgal en oppositieleider Alexei Navalny (die nu allebei in de gevangenis zitten), om er maar een paar te noemen.

Na 2018 werden openbare demonstraties bijna onmogelijk door de toegenomen repressie, maar toch vonden er nog plaats. Wie nu op straat komt om te protesteren, wordt geconfronteerd met een zeer grote kans op gevangenisstraf, marteling en wrede behandeling, evenals ontslag van zijn/haar werk en indirecte represailles tegen dierbaren.

2. Elektronische volgsystemen

Respondenten zeiden dat het niet alleen een kwestie is van niet kunnen of niet willen protesteren, maar dat het onwaarschijnlijk is dat ze er zelfs maar geraken. Ze kunnen onderweg worden tegengehouden, herkend worden door camera's in de metro, en informatie over hun bewegingen wordt doorgegeven aan de veiligheidstroepen door telefoonoperatoren, enzovoort.

Zelfs als ze niet onmiddellijk worden aangehouden en gearresteerd, is de kans groot dat de gevolgen pas later merkbaar worden. Video-opnamen en gezichtsherkenningssystemen stellen de ordehandhavers vandaag in staat om deelnemers op te sporen nadat de straatacties zijn afgelopen.

De pandemie maakte het mogelijk voor de autoriteiten om het volgen en controleren van burgers te perfectioneren onder het mom van het bestrijden van COVID - digitaal totalitarisme, met andere woorden. Ze dreven ook het gebruik van kunstmatige intelligentie en gezichtsherkenningstechnologie op, waardoor de vrijheden en rechten van de bevolking verder werden ingeperkt.

Van buitenaf lijkt het misschien alsof het in de moderne wereld, met het wijdverbreide gebruik van sociale media en andere manieren om online met elkaar in contact te komen, eenvoudig en ongecompliceerd is om een protest te organiseren en mensen aan te moedigen de straat op te gaan. Maar niet in Rusland.

Hier worden berichtenapps gehackt en gelezen door de veiligheidsdiensten, dus mensen vermijden om gevoelige informatie door te geven op sociale media. Of ze schakelen over op wat wij 'Aesopische taal' noemen - een term die vooral in de Sovjettijd veel gebruikt werd en waarmee versleuteling van taal bedoeld wordt om censuur te omzeilen. Het maakt het moeilijker om protesten te coördineren of mensen volledig te informeren over komende evenementen. Alle acties tegen de staat, zelfs virtuele, worden doeltreffend onderdrukt dankzij de toegenomen controle mogelijk gemaakt door de digitale technologie. Dit alles beïnvloedt het dagelijks leven en het gedrag van de andersdenkende Russen die in het land zijn gebleven na de invasie vorig jaar.

3. Niemand zal helpen

Deze staat van intimidatie heeft niets te maken met apathie of een gebrek aan bereidheid om te protesteren. Het is het gebrek aan voorbeelden van overwinningen op het systeem dat belangrijk is. Kijk naar Alexei Navalny - hij is wereldberoemd, maar is iemand erin geslaagd om hem uit de gevangenis te bevrijden? Nee. Als niemand publieke figuren komt helpen, wat gebeurt er dan met gewone burgers? Hoe zullen hun dierbaren overleven? Mensen proberen het gevoel vast te houden dat hun leven aanvaardbaar is en willen het weinige dat ze hebben niet verliezen.

4. Protest verandert niets

De mensen waarmee ik sprak geloven dat protest in het Rusland van vandaag nutteloos is. De veiligheidsdiensten zijn enorm (volgens schattingen van het onafhankelijke Russische mediakanaal Proekt werken er zo'n 2,6 miljoen mensen bij de wetshandhavingsinstanties). Zonder de mogelijkheid om zich te verenigen, uit angst om een verschoppeling te worden of hun eigen leven te ruïneren, kiezen mensen ervoor om thuis te blijven. Je kunt protesteren, maar dat zal niets veranderen, behalve dat het ernstige gevolgen zal hebben voor het betrokken individu, luidt het.

5. Het gevoel van isolatie

Het is niet gemakkelijk om Rusland te verlaten. Dat verklaart deels waarom zovelen gebleven zijn. En diegenen die het hebben geprobeerd en zijn teruggekeerd, hebben heel wat problemen ondervonden: hun bankrekeningen werden geblokkeerd, ze konden geen visum of verblijfsvergunning krijgen of ze zijn hun baan kwijtgeraakt en daarmee hun middelen van bestaan.

Door de moeilijkheden waarmee ze in het buitenland worden geconfronteerd, voelen sommige Russen zich in de steek gelaten door de buitenwereld. Het lijkt erop dat ze zich alleen nog maar kunnen vastklampen aan hun leven in Rusland, hoe onvolmaakt dat ook is. De meerderheid van de mensen die ik sprak, denkt niet dat hun leven kan worden verbeterd door te protesteren, maar het kan zeker volledig worden geruïneerd als ze wel protesteren.

6 Afhankelijkheid van de staat

Het aantal Russen dat afhankelijk is van betalingen van de staat, als werknemer of uitkeringsgerechtigde, bedroeg in 2021 meer dan 60 miljoen. Dat komt neer op 42% van de bevolking van het land. Als iemand deelneemt aan een protest en als gevolg daarvan wordt ontslagen, zit hij zonder werk en zonder de mogelijkheid om werk te vinden, aangezien de niet-overheidssector in crisis verkeert. De zogenaamd onafhankelijke bedrijven die overblijven, zijn in de regel nog steeds indirect afhankelijk van de staatsbegroting.

7. Vertrek van de meest actieve demonstranten

Een aanzienlijk aantal mensen dat vroeger deelnam aan protesten heeft Rusland inmiddels verlaten. Dit heeft de situatie veranderd. Niemand weet zeker hoeveel honderdduizenden Russen er vertrokken zijn, noch hoeveel er zijn teruggekeerd, maar onder degenen die het land verlaten hebben, zaten heel wat mensen die deelnamen aan acties voor vrijheid, zelfexpressie en het hooghouden van de democratische waarden. Hun afwezigheid in het land is voelbaar.

8. Wantrouwen ten opzichte van de oppositie

De Russische autoriteiten hebben de oppositie en hun leiders systematisch vernietigd. Ze hebben hen opgesloten, vermoord of gedwongen om het land te verlaten. Ook onafhankelijke journalisten werden opgesloten of vermoord. De Russen hebben niet veel vertrouwen in degenen die zijn gebleven en het overleefd hebben, aangezien er geen volwaardige politieke processen zijn in de samenleving, noch een vrije pers.

Mensen zien en begrijpen niet wat de overgebleven oppositie van plan is en kunnen haar kracht niet inschatten. Daardoor geloven ze het risico te lopen het zoveelste zinloze slachtoffer te worden als ze een protestactie bijwonen.

Ondanks dit alles blijft er politiek verzet bestaan in Rusland. In de straten van steden zijn er visuele protesten, anti-oorlogsopschriften en graffiti (die binnen enkele uren, soms zelfs minuten, worden verwijderd). In mijn interviews hebben andersdenkende Russen het over geheime tentoonstellingen, anti-oorlogspoëzie, besloten bijeenkomsten in de appartementen van gelijkgestemden, voorstellingen en andere kunstwerken waarin de oorlog in Oekraïne wordt veroordeeld, en over vrijwilligers die hulp bieden aan Oekraïners.

Dit alles gebeurt ondanks de angst om gearresteerd en naar de gevangenis gestuurd te worden. Om de bekende uitspraak van Sovjetdissidenten te parafraseren: de Russische autoriteiten mogen de vrijheid kruisigen, maar de menselijke ziel kent geen ketenen.

Dit vertaalde artikel verscheen eerder OpenDemocracy.