Docville, het Leuvense documentaire-festival, heeft de film ‘Russians at War’ last minute geannuleerd. In deze documentaire gaat de Russisch-Canadese Anastasia Trofimova mee met Russische soldaten naar de frontlinie in Oekraïne. Vanuit hun perspectief laat ze de harde realiteit van oorlog zien, maar volgens Oekraïense ambassadeurs is dat propaganda.
Ik ontmoet Anastasia in een klein café in Leuven. Ondanks de onverwachte en teleurstellende annulering van haar film op Docville is ze optimistisch en vrolijk. De controverse rond haar documentaire heeft ze in bijna alle steden waar een vertoning gepland stond, meegemaakt. “Het wordt mensen heel moeilijk gemaakt Russische soldaten te blijven zien als mensen”, vertelt Anastasia, “en dat is exact wat ik doe met mijn film. De film is niet pro-Rusland of pro-Oekraïne, maar anti-oorlog”.
De laatste tijd overspoelen Europese politici ons met plannen en adviezen om de defensie-uitgaven te verhogen, en als burgers moeten we noodpakketten in huis halen en onze jongeren voorbereiden op dienstplicht. “Iedereen die bereid is jonge jongens en meiden naar het front te sturen, moet deze film zien”, stelt Anastasia. “Enkel dan kan je de horror van een oorlog begrijpen, en zal je wel twee keer nadenken om jongeren daar naartoe te sturen”.
De internationale ontvangst van haar film evolueerde in een anticlimax. Waar ze begon met lovende recensies op het filmfestival van Venetië, annuleren nu verschillende festivals de vertoning. “De druk uit Oekraïne is enorm, maar dat culturele instellingen hier gehoor aan geven is een inbreuk op de vrijheid van meningsuiting”, zegt Anastasia. Dat een buitenlandse regering zulke invloed kan uitoefenen in België zou normaal gesproken het gesprek van de dag zijn, maar met Oekraïne lijkt dat toch een ander verhaal.
Waarom heb je besloten deze documentaire te maken?
“Ik ben al naar verschillende oorlogsgebieden geweest zoals in Irak en Syrië, en deze oorlog komt voor mij natuurlijk heel dichtbij. Dus ik wist eigenlijk meteen dat ik deze wilde documenteren. Vooral omdat we zo weinig te zien krijgen van de Russische kant, vroeg ik mij af: wie zijn de mensen die in deze oorlog vechten?”
“In de Russische media zijn de soldaten een soort helden die nooit doodgaan. En in de Westerse media zijn het oorlogsmisdadigers en verkrachters. Hoe kan het zijn dat het ofwel het een of het ander is? Geen van beide geeft mij het gevoel dat er echte mensen achter deze berichtgeving schuilgaan. Die dynamiek wilde ik doorbreken.”
In je documentaire stel je ook dat je door de ‘oorlogsmist’ heen wilt prikken. Kan je dat uitleggen?
“Ja, toen deze documentaire vorm begon te krijgen, realiseerde ik mij dat dat eigenlijk mijn voornaamste doel is. Ik wil mensen de realiteit van deze oorlog laten zien, en zo door de politieke mist heen prikken.”
“Voor mij is het weerzinwekkend hoe deze oorlog wordt vastgelegd en begrepen. Van beide kanten is er zo veel oorlogspropaganda, van Rusland over het Westen en van het Westen over Rusland. Alle strijdende partijen maken zich schuldig aan opzettelijk angst en onbegrip zaaien. En die oorlogstaal creëert een mist waardoor je de realiteit niet meer kunt zien”.
“Dus ik wilde op mijn eigen manier een brug bouwen en bijdragen aan meer begrip naar elkaar. Als mijn film de oorlog ook maar een half uur eerder doet stoppen, zou dat fantastisch zijn”.
Hoe is het je gelukt om met een bataljon mee te mogen gaan?
“Ik probeerde al vanaf het begin van de oorlog de verhalen van soldaten vast te leggen, maar daar kwam de eerste acht maanden niks uit. Op een gegeven moment had ik het geluk dat ik een man tegenkwam op de trein, die over zijn soldatenuniform een kerstman-kostuum aanhad”.
“Dit bleek een Oekraïense soldaat te zijn die voor het Russische leger meevecht. Hij was onderweg naar zijn gezin voor Nieuwjaar. Hij mocht vier dagen bij hen zijn, omdat hij gewond was geraakt.”
“Twee weken later belde hij mij op en vroeg ik hem of ik hem mocht opzoeken in het bezette gebied. Hij antwoordde: ‘Ja tuurlijk, zeg gewoon dat je iemands vrouw bent’.”
Een Oekraïense soldaat die voor Rusland vecht?
“Ja, inderdaad, dat komt vaker voor dan mensen denken. Er zijn veel Oekraïners uit Oost-Oekraïne die meevechten met het Russische leger. Binnen Oekraïne heerst er ook ideologische onenigheid namelijk. Er bestaat zowel een meer pro-Westers gedachtegoed en een pro-Sovjet of pro-Rusland gedachtegoed.”
Hoelang ben je uiteindelijk bij het bataljon gebleven?
“Zeven maanden. Het was echt een wonder, want ik had verwacht dat ik weggestuurd zou worden. Maar eenmaal aan het front hadden ze wel belangrijkere dingen aan hun hoofd.”
Wat was de mentaliteit van de soldaten daar? Hoe voelden zij zich om daar te zijn?
“Verschillende mensen hadden verschillende verklaringen waarom ze daar zijn, maar iets waar de meesten het wel over eens waren was dat de NAVO een bedreiging is. Ze zijn ervan overtuigd dat de NAVO Oekraïne gebruikt om Rusland binnen te dringen. Sommigen zagen Oekraïne als een slachtoffer daarin.”
“Anderen wilden hun leven vooral ontvluchten. En nog anderen deden het voor geld. Zo’n verdeling is iets wat je bij elke oorlog terugziet. Ik hoor vaak soortgelijke motivaties in oorlogsgebieden. Maar wat mij verbaasde aan deze oorlog, is dat ik geen haat voelde bij de Russische soldaten. Meestal voel je dat de soldaten de vijand haten, maar hier niet. Het voelde als een nogal ingewikkelde situatie.”
Was er veel twijfel bij de soldaten?
“Ja, veel van hen twijfelden over de manier waarop deze oorlog gevoerd wordt en waar het naartoe gaat. Want je moet begrijpen dat veel Russen wortels en familie in Oekraïne hebben, en omgekeerd hebben veel Oekraïners wortels in Rusland. Dat maakt het ingewikkeld en heel tragisch.”
“Een goed voorbeeld hiervan is de Oekraïense soldaat die ik aan het begin in de trein ontmoette. De familie van zijn vrouw komt uit Donetsk (stad in het oosten van Oekraïne, nvdr) en haar familie is een soort microkosmos van Oekraïne zelf. Zo woont een van haar zussen in Odessa (Oekraïense havenstad aan de Zwarte Zee, nvdr.). Zij spreken elkaar nog wel, maar niet over de oorlog. Een andere zus woont in West-Oekraïne. Die spreken elkaar niet meer en noemen elkaar terroristen.”
“Verder zit haar vader in de buurt van Donetsk en die hoopt juist dat zijn schoonzoon (de soldaat die aan de kant van de Russen vecht) hem komt bevrijden met het Russische leger. Dat is Oekraïne in een notendop.”
“Dat laat ook zien hoe deze oorlog de sociale structuur in de regio volledig verdeelt. Familieleden vechten aan verschillende kanten en vriendschappen vallen uiteen. Dat is echt tragisch.”
Je hebt je film kunnen vertonen in Nederland, maar hier in Leuven werd het op het laatste moment geannuleerd. Hoe heeft Docville dit aan jou uitgelegd?
“We kwamen er eigenlijk pas via de media achter dat de vertoning geannuleerd werd. Tot op vandaag (zaterdag 28 maart, nvdr.) ben ik niet gecontacteerd geweest door Docville”.
“Helaas hebben we dit keer op keer meegemaakt. Bijna overal waar de film op het programma stond, heeft de Oekraïense ambassade geprobeerd de film te annuleren. Dat hebben we Docville ook laten weten, en tot op het laatste moment dacht ik dat de vertoning door zou gaan”.
“De officiële verklaring stelt dat Docville heeft besloten gehoor te geven aan het verzoek van de Oekraïense ambassade om de film niet te vertonen, en zo de gevoelens van het Oekraïense volk niet te kwetsen.”
Wat vind je er van dat culturele instellingen zo gehoor geven aan een buitenlandse regering?
“Ik ben van mening dat het een behoorlijk gevaarlijk precedent is als de ambassade van een buitenlandse regering een filmfestival kan dicteren. Want als dat gebeurt, waarom zouden we dan überhaupt films maken?”
“Daarnaast wil ik ook benoemen dat de mensen die tegen de vertoning van de film zijn, allemaal de film niet hebben gezien. Het is dus de verantwoordelijkheid van culturele instellingen om hun vrijheid te bewaren en de keerzijde van deze oorlog te laten zien.”
“Ik verkoop in mijn film geen duistere pil van haat. Ik doe het tegenovergestelde, ik laat de tragedie van oorlog zien. Maar de enige manier waarop mensen hier in Europa over de oorlog geïnformeerd worden, is dat ze zich moeten voorbereiden, ze mogen de oorlog niet echt zien”.
Hoe ging het bij andere vertoningen?
“Onze wereldpremière begon op het filmfestival van Venetië, daar kregen we veel lovende reacties en zelfs een staande ovatie van vijf minuten. Vervolgens gingen we door naar het Toronto International Film Festival (TIFF). Daar begon de Oekraïense regering met druk uit te oefenen om de vertoning geannuleerd te krijgen. Dit leidde er zelfs toe dat het personeel van TIFF online haatberichten en bedreigingen kreeg. Er waren ook plannen van demonstranten om het gebouw te beschadigen.”
“Maar TIFF bleef ons steunen en ze hebben laten zien dat het mogelijk is voor culturele instellingen om iets waardevols te verdedigen. Bij de vertoning in Toronto, toen mensen zagen waar de film echt over gaat, was het een aha-moment voor velen.”
De voornaamste kritiek vanuit Oekraïne en andere demonstranten is dat de film Russische propaganda zou zijn. Wat vind je daarvan?
“Ja, in eerste instantie waren we eigenlijk wel nieuwsgierig naar de kritiek van mensen, want wellicht hadden we iets over het hoofd gezien. Maar uiteindelijk komt de kritiek erop neer dat de film propaganda is, omdat we Russen humaniseren en hun kant van het verhaal laten zien.”
“Het komt voort uit het idee dat Russen niet gehumaniseerd mogen worden, omdat het de vijand is, en dus moeten ze onmenselijk blijven. Voor mij is dat regelrechte oorlogspropaganda.”
“Mijn vraag is dan altijd, bestaat er een lijst van mensen die wel en niet gehumaniseerd mogen worden? Want zulke lijsten hebben in het verleden toch verschrikkelijke momenten voortgebracht.”
Ook stellen sommigen dat wat de Russische soldaten zeggen in de film onjuist is?
“Ja dat is het andere inderdaad. De soldaten zouden een verkeerde visie hebben op zichzelf, op de plek waar ze zijn, en op de oorlog. Maar om de soldaten echt te kunnen begrijpen, moet je eerst naar ze luisteren, naar hun motivaties en hun beweegredenen”.
“Iemand een mening ontzeggen en een visie op zichzelf ontzeggen, dat is ook propaganda. Want in die logica heeft iedereen die anders denkt het altijd verkeerd”.
“Dat zijn de twee soorten kritiek die we hebben ontvangen. Daarmee proberen ze de film in diskrediet te brengen.”
Als ik het zo hoor kan ik mij ook voorstellen dat de Russische overheid niet blij is met de film, heb je van die kant ook kritiek gekregen?
“Nee, maar ik heb de film wel aan vier advocaten laten zien, omdat ik er zeker van wilde zijn dat niemand in de film in de problemen zou kunnen komen. Dat is natuurlijk mijn verantwoordelijkheid als documentairemaker.”
“De advocaten zeiden allemaal dat het in orde was voor de soldaten. Een van hen was een optimist en zei dat ik persoonlijk ook niet in de problemen zou komen, maar de andere drie zeiden mij dat ik Moskou moest verlaten.”
“Nogmaals, dit is geen anti-Russische film, geen pro-Russische film, geen anti-Oekraïne film en geen pro-Oekraïne film. Dit is gewoon een poging tot het vastleggen van de realiteit zoals die is. En ik denk dat het ons allemaal ten goede zal komen dat deze film bestaat.”
“Laten we de oorlog stoppen.”
Dit interview (CC) verscheen ook op de Wereldmorgen.