Op 24 februari is het drie jaar geleden dat Rusland Oekraïne binnenviel. Als vredesbeweging hebben we deze zware schending van het internationaal recht van bij het begin consequent veroordeeld. Tegelijk heeft de vredesbeweging zich verzet tegen de logica van de militaire escalatie, gepleit voor een diplomatieke uitweg en de nood aan een andere veiligheidsarchitectuur voor Europa.
We probeerden ook context te verschaffen bij de gebeurtenissen, waarbij de rol van het Westen en de NAVO niet over het hoofd werd gezien. Net als onze systematische pleidooien voor een einde aan de oorlog en diplomatieke onderhandelingen, werd dit vaak vijandig onthaald. Waren we dan voor Poetin? Net zomin als we voor Saddam Hoessein waren, toen we op straat kwamen tegen de oorlog in Irak. Wijzen op de gelaagdheid en complexiteit van oorzaken van conflicten, staat niet gelijk aan het goedkeuren ervan. Grondige analyses zijn bovendien absoluut noodzakelijk om tot duurzame politieke oplossingen te komen. Vonden we dan dat de Oekraïners zich zomaar moesten laten afslachten? Uiteraard niet. Oekraïners hebben net als eender welk ander soeverein volk dat te maken krijgt met een buitenlandse agressie en bezetting, het recht om zich te verdedigen. Alleen is het de taak van een vredesbeweging om zich zoveel mogelijk te verzetten tegen oorlogsgeweld en militarisme, om te de-escaleren, niet om met pompoms te zwaaien terwijl er alsmaar meer wapens worden aangevoerd en meer bloed wordt vergoten. Zeker niet als blijkt dat de oorlog uitzichtloos blijft aanslepen en steeds meer slachtoffers eist.
De oorlog had veel vroeger gestopt kunnen worden
De oorlog in Oekraïne had nochtans relatief snel in de kiem gesmoord kunnen worden. Amper een paar dagen na zijn inval begon Rusland al te peilen naar mogelijkheden om tot een compromis te komen. Er werd blijkbaar gauw aangevoeld dat er geen sprake zou zijn van een snelle, verpletterende militaire overwinning en een regimewissel in Oekraïne. Ook de Oekraïense president Zelensky toonde onmiddellijk interesse in gesprekken. In de eerste weken na de Russische invasie waren er al intense diplomatieke inspanningen om de situatie te ontmijnen en tot een staakt-het-vuren te komen. De onderhandelingen tussen Moskou, Kiev en een aantal andere niet-westerse actoren, zoals Turkije, kwamen heel dicht bij een overeenkomst die rekening hield met de veiligheidsbezorgdheden van beide partijen. In de lente van 2024 sprongen de gesprekken echter af. Poetin beweerde dat westerse mogendheden tussenbeide kwamen en de deal verwierpen. Boris Johnson, de toenmalige Britse premier, zou namens "de Angelsaksische wereld" de boodschap hebben overgebracht aan Zelensky dat "tegen Rusland gevochten moet worden tot de overwinning is behaald, en tot Rusland een strategische nederlaag lijdt". Het hoofd van de Oekraïense onderhandelingsdelegatie, Davyd Arakhamia, bevestigde in een interview in 2023: "Toen we terugkwamen uit Istanboel, ging Boris Johnson naar Kiev en zei dat we helemaal niets zouden tekenen met [de Russen]… dat we gewoon zouden blijven vechten”. VS-ministers van Buitenlandse Zaken, Antony Blinken, en van Defensie, Lloyd Austin, bezochten Kiev twee weken na Johnson, voornamelijk om meer militaire steun te coördineren.
De strijdende partijen reden zich al snel vast in een vernietigende stellingenoorlog. Toch lanceerden Washington en de Europese hoofdsteden geen enkel ernstig diplomatiek initiatief om het bloedvergieten in Oekraïne te stoppen. Hun strategie bestond eenduidig uit militaire escalatie, gekenmerkt door de voortdurende levering van munitie en alsmaar zwaardere en offensievere wapensystemen aan Kiev – niet toevallig een zegen voor de westerse militaire industrie. Er werd dus handig misbruik gemaakt van het legitieme recht op verdediging van Oekraïne om de oorlog te rekken in plaats van die te proberen beëindigen via diplomatie. Hoe langer de oorlog woedt, hoe meer Moskou immers kan worden verzwakt. Dat is het werkelijke doel van deze westerse militaire escalatiestrategie. In naam van steun aan Oekraïne werd het land opgeofferd en ingeschakeld in de geostrategische strijd van de NAVO. Dat dit ondertussen vele honderdduizenden levens kost, stedelijke gebieden en het milieu verwoest, en vele miljoenen Oekraïners van hun woonplaatsen heeft verdreven, lijkt bijkomstig te zijn.
Trump zet Europa aan de kant met eigen agenda
De terugkeer van Donald Trump zorgde voor een radicale ommekeer van de positie van Washington. De nieuwe VS-president is de eerste westerse leider sinds februari 2022 die rechtstreeks in gesprek zou treden met Poetin met als doel een einde te maken aan de oorlog in Oekraïne, een belofte die hij al deed tijdens zijn verkiezingscampagne.
Dat de redeneringen, uitspraken en handelingen van de president van de VS regelmatig aanstootgevend zijn, zal niemand ontkennen, maar evenmin valt te ontkennen dat onderhandelen een noodzakelijke voorwaarde is om tot een staakt-het-vuren en uiteindelijk een vredesovereenkomst te komen.
De VS-minister van Defensie, Pete Hegseth, verduidelijkte op 12 februari, tijdens een bijeenkomst van de ‘Ukraine Defence Contact Group’ in Brussel, Trumps beleid ten opzichte van Oekraïne. Naast het voeren van onderhandelingen, wil de VS -die de afgelopen drie jaar de belangrijkste leverancier van wapens en financiering aan Kiev was- de hoofdverantwoordelijkheid voor de hulp, de bewapening en het garanderen van de toekomstige veiligheid van Oekraïne, volledig overhevelen aan de Europese NAVO-leden.
Hegseth legde ook uit dat een totale terugkeer naar de grenzen van voor 2014 (vóór de Russische aanhechting van de Krim), en een NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne geen realistische objectieven zijn. Europa reageerde geschokt. Toch staat vast dat er compromissen zullen moeten worden gemaakt. Een neutrale status -d.w.z. geen NAVO-lidmaatschap, maar wel het vooruitzicht van EU-lidmaatschap- in combinatie met robuuste en multilaterale veiligheidsgaranties voor Oekraïne, lijken de beste mogelijkheid te bieden op een vreedzame co-existentie. Deze bepalingen zaten overigens ook al vervat in de ontwerpteksten van de vredesgesprekken die werden afgebroken in de lente van 2022. Terwijl Poetin zich gesterkt voelt door het respect dat hij van Trump krijgt, rekent Zelensky op de steun van Europa.
De Europese leiders proberen zich nu koortsachtig relevant te maken. Macron nam het initiatief tot een spoedberaad met een select groepje van zeven landen, de top EU-functionarissen en de NAVO-secretaris-generaal, die doorging op 17 februari. Onder de aanwezigen ook de Britse premier Starmer, wiens land de EU een paar jaar geleden vaarwel zei. Wat Macron met zijn initiatief vooral aantoonde was hoe zwak en verdeeld Europa is, met een totaal gebrek aan visie. Aan de mogelijkheid om effectief vrede na te streven hadden ze blijkbaar nog niet gedacht. Er volgde nog een tweede bijeenkomst met een bredere groep van 19 landen. Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk -in een vlaag van nostalgie naar de imperialistische grootmachtenstatus van weleer- ontvouwden hun plan voor een Europese “afschrikkingsmacht” van 30.000 troepen om een toekomstige Russische agressie tegen Oekraïne te voorkomen in het geval de VS erin zouden slagen om een vredesakkoord tot stand te brengen. De politieke stuurloosheid kon niet groter zijn. Polen liet terecht verstaan dat zo’n ‘vredesmacht’ prematuur is en liet meteen ook weten dat het geen troepen in Oekraïne wil ontplooien. Het staat sowieso in de sterren geschreven dat Moskou nooit zal instemmen met een vredesplan dat de opstelling van troepen van NAVO-landen aan zijn landsgrenzen behelst. En dat weten Macron, Starmer en co maar al te goed. Het plan is een onhandige politieke show die het beeld moet opwekken van een krachtdadig ‘Europa’, dat niet met zich laat sollen, dat meetelt en met de boodschap dat er geen vrede kan gesloten worden zonder de betrokkenheid van de Europese landen. De werkelijkheid is dat de Europese Unie aan de kant is gezet en dat het initiatief vooral het tegengestelde blootlegt van de beoogde boodschap.
Vandaag zullen o.a. de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Raad, António Costa en de Spaanse premier Pedro Sánchez de derde verjaardag van de Russische invasie markeren met een bezoek aan Kiev. Na zijn crisis-overleg met zijn Europese collega's, zal de Franse president Macron vandaag zijn opwachting maken in Washington om met Trump te praten over Oekraïne en de mogelijkheid van een Europese vredesmacht.
Voor de duidelijkheid: het streven naar vrede via diplomatieke weg is een goede zaak. Zoals secretaris-generaal van de Verenigde Naties, António Guterres, het zopas nog eens stelde: "Genoeg is genoeg! Na drie jaar van dood en verderf roep ik opnieuw op tot een dringende de-escalatie en een onmiddellijk einde van de vijandelijkheden.” Alleen hebben de Europese leiders, door drie jaar lang geen enkele diplomatieke inspanning te leveren, het initiatief volledig in de schoot van Trump geworpen. Nu zitten ze met zijn onvoorspelbare grillen en eisen opgescheept. Zo heeft Trump zijn zinnen gezet op de minerale rijkdommen in de Oekraïense bodem, die hij graag in een overeenkomst wil betrekken. Hij lijkt ook een persoonlijke afkeer te hebben van de Oekraïense president Zelensky die hij allerminst poogt te verstoppen. Daarnaast werden zowel Oekraïne als Europa niet uitgenodigd voor de gesprekken die de VS vorige week met Rusland voerde. Om tot een duurzame en betrouwbare deal te komen, zouden alle rechtstreeks betrokken partijen mee om de tafel moeten zitten. Vredesgesprekken zonder Oekraïne of deals die eenzijdig worden opgelegd, zijn op langere termijn weinig waard. Aangezien Trumps plan steunt op het doorschuiven van de verantwoordelijkheid voor de veiligheid van Oekraïne aan de Europese leiders, kunnen zij evenmin worden genegeerd.
Toch wil Trump de klus -het beëindigen van de oorlog in Oekraïne- vlug en eigenhandig klaren, zodat hij zich kan concentreren op zijn twee belangrijkste beleidsprioriteiten: op binnenlands vlak het deporteren van immigranten, en op buitenlands vlak het uitdagen van China. Ten slotte nog de bemerking dat de VS-president het bloedvergieten in Oekraïne onaanvaardbaar vindt, maar geen graten ziet in het steunen van een genocide in Gaza. Trump heeft natuurlijk innige banden met Israël, maar het feit dat de Russen en Oekraïners wit, Europees en christelijk zijn, zou hier wel eens een rol kunnen spelen.
Wat zijn de lessen voor Europa?
In 1990 blokkeerden President Bush en zijn adviseurs alternatieven -zoals de versterking van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking- voor de dominantie van de NAVO in Europa en breidden het westers militair bondgenootschap uit naar Oost-Duitsland. Daarop volgende verschillende uitbreidingsrondes zonder rekening te houden met Russische bezwaren. De VS beschouwde het einde van de Koude Oorlog als een overwinning en nam de Wolfowitz-doctrine (1992) als leidraad, met als centraal uitgangspunt het behoud en de verdediging van de VS-suprematie in de post-Koude Oorlogsperiode: “Onze eerste doelstelling is om te voorkomen dat er opnieuw een rivaal opduikt, hetzij op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie of elders”.
De Europese bondgenoten stonden gedwee toe dat de NAVO de strategische prioriteiten en belangen van de VS overnam. De Europese Unie danst al jaren naar de pijpen van de VS en heeft zich laten meeslepen in een geopolitiek avontuur dat nu als een boemerang in haar gezicht belandt. Dat Europa zich geschokt voelt, heeft het aan zichzelf te danken. In de trans-Atlantische relaties is het bijna nooit anders geweest dan dat het Europese vasteland zich de kaas van het brood liet eten. Voor de VS is de NAVO steeds het instrument geweest om er de lakens in te kunnen uitdelen in Europa. Het enige verschil vandaag is dat president Trump daar heel openlijk over is en zijn Europese bondgenoten daarbij ongegeneerd behandelt als vazalstaten of zelfs als hinderpalen voor zijn MAGA-politiek ('Make America Great Again').
De trans-Atlantische crisis die zich nu afspeelt kan een opportuniteit zijn voor een andere veiligheidsarchitectuur in Europa middels een nieuw veiligheidspact dat niet alleen een duurzame vrede beoogt in Oekraïne, maar ook de relaties met Rusland fundamenteel aan een revisie onderwerpt. Dit lijkt vandaag ondenkbaar, maar Rusland maakt deel uit van Europa en het is in ons belang dat de relaties met onze oosterbuur niet verder militariseren en escaleren. Een vredespact met Rusland vertrekt van het principe dat veiligheid een inclusief gebeuren is, gebaseerd op respect voor het internationaal recht, wederzijdse veiligheidsbelangen, vertrouwenwekkende maatregelen en ontwapening. Diplomatie en de-escalatie zijn de weg naar duurzame vrede.
