Sinds de onafhankelijkheid in 1966 werd Botswana gezien als een stabiele democratie en een positief voorbeeld voor de rest van Afrika. Deze status is echter de laatste decennia te grabbel gegooid door de mensonterende behandeling van de Kalahari Bosjesmannen. In 2006 riep mensenrechtenorganisatie Survival International al op tot een boycot van diamanten uit Botswana. Na een uitspraak van een Botswaanse rechter die de Bosjesmannen de toegang tot water ontzegt, werd in september 2010 ook de toeristen gevraagd weg te blijven uit dit zuidelijk Afrikaanse land. Hier volgt het verhaal waar Survival International de wereldwijde aandacht voor vraagt.

Context

Om een goed beeld te krijgen van wat er nu precies aan de hand is, moeten we eerst kennis maken met de Bosjesmannen. Minimaal 20.000 jaar leven zij al in zuidelijk Afrika. Schattingen van 70.000 tot 120.000 jaar zijn echter niet ongebruikelijk. Volgens genetici wedijveren de Bosjesmannen met de Australische Aboriginals om de titel ‘oudste volk ter wereld’. Hun millennia-oude cultuur overleefde met gemak in het savanne/woestijn klimaat tot de komst van de Europeanen en, ongeveer tegelijkertijd, van de Bantu stammen uit het noorden. De Bosjesmannen worden ook wel 'het gele volk van de woestijn' genoemd, verwijzend naar hun Aziatische uiterlijk. De andere namen die indringers hen gegeven hebben vertellen ons dat zij van begin af aan als inferieur werden beschouwd. De Nederlanders noemden hen Boschjesmannen. Een term die zoveel betekent als 'halve aap´ 'struikrover' of ' onbeschaafde'. Andere in zwang zijnde namen zijn net zo denigrerend: San (buitenstaander/misdadiger) of Basarwa (zij die niets hebben, stokken-mensen). De Bosjesmannen zelf hebben geen overkoepelende naam voor de vele verschillende stammen waar zij toe behoren. Veel Namibische en Botswaanse Bosjesmannen, waaronder de Kalahari gemeenschappen, geven aan dat de term Bushmen, of Bosjesmannen, hen nog het minst aanstoot geeft, in tegenstelling tot het in academische kringen populairdere San.

De laatste 350 jaar zijn niet florissant verlopen voor de Bosjesmannen. Hun aanvankelijke  aantal van enkele miljoenen, is gereduceerd tot 100.000 mensen verspreid over Angola, Botswana, Namibië en Zuid-Afrika. Hun oorspronkelijke leefgebied werd ingenomen door de nieuwkomers en hun nomadische jager-verzamelaar cultuur werd vrijwel overal onmogelijk gemaakt. Een positieve uitzondering op deze trend was de stichting in Botswana van het 'Central Kalahari Game Reserve' (CKGR) in 1961. Dit gigantische natuurpark (52.800 vierkante kilometer) werd aan 5000 Bosjesmannen toegewezen als leefgebied. In de grondwet van Botswana werd zelfs opgenomen dat dit hun voorouderlijk land was, waarop zij ten allen tijde zouden mogen blijven wonen. Alhoewel de Kalahari Bosjesmannen min of meer gedwongen werden hun nomadische bestaan op te geven, konden zij toch nog een groot deel van hun levensstijl behouden. In de jaren 1980 werden er echter diamanten ontdekt in het CKGR. Met deze vondst begon de ellende voor de Kalahari Bosjesmannen pas echt.

Na jaren van kleinschalige intimidaties besloot de regering van Botswana in 1996 tot grovere maatregelen over te gaan om het land vrij te maken voor de diamantindustrie. Dit leidde in 1997, 2002 en 2005 tot grootschalige uitzettingen. De Gwi, Gana en Tsila stammen werden verjaagd uit het reservaat en in herhuisvestingskampen, ver buiten hun oorspronkelijke land, ondergebracht. Een kleine groep Bosjesmannen bleef echter achter op de voorouderlijke grond. Om deze mensen het leven onmogelijk te maken werd besloten jagen vrijwel te verbieden. Bosjesmannen die wilden jagen moesten een vergunning aanvragen waarmee ze tot maximaal 3 grote dieren per jaar mochten vangen. Toen dit niet afdoende bleek, werd de enige waterpomp in het gebied onklaar gemaakt en in februari 2002 werd jagen, zelfs met vergunning, volledig verboden voor de Bosjesmannen. Het bleef echter niet bij onmenselijke wetten. Extreme misdaden als verkrachting, castratie, andere folteringen en moord werden ingezet om de Bosjesmannen te verjagen.

Verzet

In 2002 spanden 239 mannen en vrouwen een rechtszaak aan tegen de Botswaanse regering. Later groeide deze groep aan tot 1000 mensen, die via de rechter het recht wilden afdwingen terug te mogen keren naar hun geboortegrond. De rechtszaak groeide uit tot de langste en duurste in de geschiedenis van Botswana. De Bosjesmannen zelf zouden, als armste volk in Botswana, geen schijn van kans hebben gehad indien Survival International hen geen rechtsbijstand had verleend. De NGO schakelde de vermaarde advocaat Gordon Bennet in. Tijdens de rechtszaak werd sectie s14(3)(c) uit de grondwet van Botswana verwijderd. Deze clausule hield in dat een gedeelte van het CKGR enkel aan de Bosjesmannen voorbehouden werd. Ondanks deze aanpassing van de wet deed het Hooggerechtshof in december 2006, na meer dan vier lange jaren, een voor de Bosjesmannen positieve uitspraak. De uitzettingen van de regering werden ongrondwettig verklaard en het jachtverbod moest worden teruggedraaid. Voor 12% van de 239 oorspronkelijke aanklagers kwam deze uitspraak te laat. Zij waren al overleden ten gevolge van de erbarmelijke omstandigheden in de herhuisvestingskampen.

Voor het eerst in de geschiedenis van de Kalahari Bosjesmannen kennen zij ziektes als HIV/aids, TBC, depressie en alcoholisme, en sociale problemen als werkeloosheid of prostitutie. In hun nieuwe woonplek zijn zij grotendeels afhankelijk van uitkeringen om te overleven. Bijna iedereen verlangt terug naar het leven dat onder dwang werd achtergelaten. Na de uitspraak in 2006 leek de dag van bevrijding dan ook aan te breken. Helaas bleek het anders te lopen. Toen de Bosjesmannen terug probeerden te keren werden zij tegengehouden. Enkel de originele aanklagers werden toegelaten. De rest werd terug gestuurd naar het herhuisvestingskamp Kg’oesakene (New Xade).

Sinds de uitspraak van het hooggerechtshof in 2006 is er dus weinig tot niets ten goede veranderd. Jagen zonder vergunning is nog steeds verboden en overtreders worden hardhandig gestraft. Zelfs de mensen met vergunning wordt het leven zuur gemaakt doordat de opzichters van het reservaat bij vrijwel elk gevangen dier de rechtmatigheid van de vangst betwisten. Gevangenisstraffen en folteringen zijn nog steeds al te alledaagse gebeurtenissen. De waterput in het CKGR is nog steeds gesloten en het is verboden om water of voedsel naar familieleden in het reservaat te brengen. Voor veel Bosjesmannen, vooral de gezinnen met kinderen en de ouderen, is het onder deze omstandigheden onmogelijk terug te keren naar hun voormalige gemeenschappen. Zij verblijven nog steeds in de kampementen. De regering heeft zelfs het voorstel van de Bosjesmannen geweigerd om met eigen middelen een nieuwe waterput te boren.

De Kalahari is een van de droogste gebieden op aarde, maar dat wil niet zeggen dat er geen water is. Sterker nog, op het voormalig leefgebied van de Bosjesmannen heeft 'Wilderniss Safaris' een safarihotel inclusief zwembad aangelegd voor toeristen en onlangs zijn er nog door 'Tiffany & Co' gesponsorde nieuwe waterbronnen aangelegd voor de dieren. Vanzelfsprekend kreeg ook het bedrijf 'Gem Diamonds' toestemming om waterputten te boren voor hun werknemers. Het is diezelfde werknemers echter verboden water te geven aan de Bosjesmannen. Ook het verbod op jagen heeft niets te maken met natuurbehoud. Waar de Bosjesmannen het jagen met speren verboden is, worden toeristen aangemoedigd met geweren overtollig wild te schieten.

Op 21 juli 2010 deed een Botswaanse rechter uitspraak in de zaak die de Bosjesmannen hadden aangespannen om hun waterput heropend te krijgen. De rechter oordeelde in hun nadeel. Met dit inhumane vonnis werden de laatste overgebleven zelfvoorzienende Bosjesmannen in feite ter dood veroordeeld. Volgens de Botswaanse regering hebben de uitzettingen en het verbod op het gebruik van water niets met de vondst van diamanten te maken. President Khama beweert dat hij de Bosjesmannen wil opstuwen in de vaart der volkeren. Hij gaat zelfs zover niet te begrijpen dat de Bosjesmannen vrijwillig kiezen voor een leven in armoede terwijl de moderne wereld hen de kans geeft in een cadillac te rijden. Dat de mensen die gedwongen werden die moderne wereld te betreden nu wegkwijnen in ziekte en armoede, lijkt deze man niet te willen beseffen. Niet opmerkelijk voor iemand die in het verleden zich al meerdere malen racistisch heeft uitgelaten over de Bosjesmannen en hun cultuur: “primitief”, “achterlijk”, “een archaïsche fantasie”. Op 14 december 2010 bracht de regering van Botswana een verklaring uit die totaal ingaat tegen de uitspraak van het Botswaanse Hooggerechtshof in 2006. Waar de rechter toen de regering veroordeelde voor de gedwongen uitzettingen en hij Survival International prees vanwege de steun aan de Bosjesmannen, staat in deze verklaring dat de Bosjesmannen vrijwillig zijn vertrokken en nu in relatieve welvaart leven. Survival International wordt er van beschuldigd dat zij de Bosjesmannen willen 'laten leven in armoede en ziekte'.
In tegenstelling tot de regering zien de Bosjesmannen zelf hun traditionele leven niet als armoedig of als een archaïsche fantasie, maar als een rijke, millennia-oude cultuur. Dat men niet in cadillacs rijdt of geweren nodig heeft om op wild te jagen wil allerminst zeggen dat men primitief is.

Enkel een grote buitenlandse druk lijkt de regering van Botswana tegen te kunnen houden om dit laatste restje inheemse cultuur uit te roeien. Tot nu toe heeft de Botswaanse regering de steunbetuigingen van onder andere Bisschop Desmond Tutu en voormalig hoofd van de VN Kofi Annan aan de Bosjesmannen volledig genegeerd. Ook werden vele journalisten en waarnemers (inclusief VN medewerker Rodolfo Stavenhagen) de toegang tot Botswana ontzegt. Het is dus van levensbelang om deze zaak stevig op de internationale agenda te krijgen. De Bosjesmannen hebben niet veel nodig. Slechts het recht op water, het recht om te jagen op hun traditionele manier en de toegang tot het land van hun voorouders zijn genoeg om deze cultuur nog vele millennia te laten voortbestaan. In tegenstelling tot wat de Botswaanse regering suggereert, blijkt uit de website van de 'First People of the Kalahari' luid en duidelijk dat de Bosjesmannen terug willen naar hun leefgebied in de Kalahari: “Wij willen enkel terug naar huis. Alsjeblieft help ons”.

Bronnen:

Survival International: www.survivalinternational.nl
Iwant2gohome: www.iwant2gohome.org
Bushmen struggle to return to Central Kalahari, Clive Dennis (Ecologist investigates, 2007)
Botswana admits bushmen were evicted for diamond mine (Ecologist, 2009)
The Origin of Modern Humans and the Impact of Chronometric Dating, H. J. Deacon
Vrede (2007)

Werner van de Vrede is publicist en sympathisant van Survival International