De afgezette president Nkurunziza is terug in zijn land. De hoge officieren die een staatsgreep hebben willen plegen zijn aangehouden of op de vlucht. De verkiezingen gaan gewoon door. Alles lijkt weer in de oude plooi te vallen.
Lijkt, want wat de toekomst in petto heeft, is hoogst onzeker en bij gebrek aan glazen bol doen we daarover beter geen uitspraken. Maar wat Hemelvaart Bujumbura geboden heeft, is beslist meer dan een noot in de hedendaagse geschiedenis van het land.
Hoewel de couppoging nauwelijks meer dan 24 uur geduurd heeft, laat ze vragen achter over onvoldragen democratie en over spanningen, binnen de meerderheid en binnen het leger, tussen de president en de legertop, tussen politie en leger, tussen partijen die hun wortels hebben in de schoot van de Hutu-meerderheid van het land, tussen regering en oppositie, tussen wie met vreedzame middelen de democratie vorm wil geven en wie met graagte naar geweld grijpt, tussen de politiek en maatschappelijke organisaties, tussen de overheid en weldenkende burgers, tussen de overheid en de media, tussen de stad en de heuvels en tussen bevolkingsgroepen, waarop we te vaak het etiket “etnisch” plakken. Een hele boterham. Laten we proberen om de grote lijnen te trekken.
De vonk : de herverkiezing van Nkurunziza
Het stond al jaren in de sterren geschreven dat Nkurunziza, tegen de grondwet in, voor een derde ambtstermijn zou gaan. Er zijn paginalange juridisch complexe stukken gepubliceerd over hoe grondwettelijk of niet een dergelijke stap wel is maar op de keper beschouwd is de zaak eenvoudig. Binnenkort heeft Nkurinziza er tien jaar opzitten en de geest die de grondwet uitademt, is vrij van achterkeukengeurtjes: het is goed geweest, bedankt, ruim baan voor iemand anders.
Maar zo zit de man niet in elkaar. Er zijn nog staatshoofden in de regio die spitstechnologie gebruiken om de vereisten van de grondwet te omzeilen – denk aan de Oegandees Museveni en houdt de Congolees Kabila en de Rwandees Kagame in het oog -, dus waarom zou het hem niet lukken om onbeschaamd en ongegeneerd aan te blijven? Misschien is het Nkurunziza ontgaan hoe het de Burkinabees Compaoré vergaan is, die niet op kon tornen tegen straatprotest in de hoofdstad en zich afzijdig houdende militairen en pardaf asiel aan moest vragen in een buurland, Ivoorkust in zijn geval. Het heeft geen haar gescheeld of het Burkinese scenario kreeg een remake in Burundi.
De aanloop : een autoritaire president aan het hoofd van een de facto eenpartijstaat
Al is Nkurunziza met verkiezingen aan de macht gekomen, in hart en nieren is hij een rebel gebleven. In de loop van de burgeroorlog die vanaf 1993 in Burundi gewoed heeft, heeft hij in zijn beweging, de CNDD-FDD, de touwtjes in handen genomen. Voorgangers van hem heeft hij krachtdadig opzij gezet. Maar zoals dat onder guerrillero’s gaat, is het gezag van de líder màximo niet altijd ongecontesteerd. Zo was het in 2010 geruime tijd geen uitgemaakte zaak of zijn tot partij omgevormde CNDD-FDD hem wel voor zou dragen voor een tweede termijn. Tijdens die tweede ambtsperiode, van 2010 tot nu, slonk het aantal getrouwen dat de cenakels van de macht bemande tot een kleine, elitaire groep.
Want zo overleeft Nkurunziza in eigen kring. Met machtsconcentratie in handen van enkelingen en de eliminatie, soms met dodelijk geweld, van wie zich van hem afkeert. Getuige daarvan het recente ontslag van generaal Godefroid Niyombare als chef van de inlichtingendienst, degene die hem op Hemelvaart van de troon wou stoten. Niyombare had kritiek geuit op zijn voornemen om zich opnieuw kandidaat te stellen. Ook het lot dat partijvoorzitter Radjabu wachtte, gevangenisstraf nadat hij in ongenade gevallen was, illustreert hoe Nkurunziza omspringt met wie van zijn lijn afwijkt. Koppel een en ander aan een doorgedreven vorm van evangelisch geïnspireerd populisme, dat hem in de heuvels waar overwegend Hutu-boeren wonen immens populair maakt, en je hebt een recept dat je de Burundezen jarenlang op kunt lepelen. Denkt hij.
Vanaf zijn herverkiezing in 2010 krijgt Nkurunziza de vrije hand en komen zijn autoritaire trekjes naar boven. Met de vingers in de neusgaten behalen Nkurunziza en zijn CNDD-FDD een comfortabele overwinning bij de gemeenteraadsverkiezingen. De uitslag valt de andere partijen dermate tegen dat ze “fraude” roepen – ik was erbij als waarnemer en ga ervan uit dat ze ongelijk hadden - en de presidents- en parlementsverkiezingen boycotten. De CNDD-FDD krijgt het ongeremd voor het zeggen, gewoon omdat de oppositie de flater van haar leven beging en tot dusver nog altijd haar tweede adem niet gevonden heeft. Dat enkele gefrustreerde tegenstanders het waardeloze idee opvatten om opnieuw naar de wapens te grijpen – er zit dezer dagen nog altijd ongeregeld tuig in Congo, vlak over de grens - speelt extra in de kaart van wie er, als Nkurunziza, de harde aanpak voorstaat.
In de praktijk leunt vanaf dan het politieke bestel dicht bij dat van een eenpartijstaat aan. De president tast de grenzen van het akkoord van Arusha af. Die overeenkomst dateert van 2000, betekende formeel het einde van de burgeroorlog en ligt aan de grondwet ten grondslag. Het hoeft niet te verwonderen dat Nkurunziza ze niet in zijn hart draagt, want zijn CNDD-FDD was geen betrokken partij bij de onderhandelingen en heeft het akkoord niet ondertekend. Pas later raakt de rebellenbeweging geïntegreerd in het vredesproces.
Sinds de overeenkomst van Arusha, waarborg van vrede en democratie, leeft Burundi op zijn Belgisch. Grendels moeten, zowel in de politiek als het leger, verhinderen dat een meerderheid buitensporige macht verovert en een minderheid in de verdrukking raakt. Ze verklaren waarom de voormalige eenheidspartij Uprona, een Tutsiburcht, mee regeringsverantwoordelijkheid draagt. Ze leggen uit waarom in het leger naast de bestaande Tutsimilitairen gewezen Hutu-rebellen opgenomen zijn.
Die vermenging binnen het leger is behoorlijk succesrijk. Veel meer dan bij de recenter opgerichte politie, kenmerkt een hoge graad van professionaliteit het optreden van de militairen, zowel in Somalië, waar de VN ze inzet als blauwhelmen, als in Bujumbura, bij de omkadering van betogingen de voorbije weken.
De climax: de coup op Hemelvaart
Nkurunziza schuwt geen manipulaties om de situatie naar zijn hand te zetten. Hij schuift binnen oppositiepartijen figuren naar voren die hem liggen en werkt zo scheuringen in de hand. Een strenge mediawet jaagt de journalisten op stang. Pierre Claver Mbonimpa, een internationaal gelauwerd mensenrechtenactivist, verdwijnt maanden achter de tralies. De veiligheidsdienst en vooral zijn chef groeien uit tot de vrees van elke Burundees, zeker van wie er zijn mond open doet. Ernest Manirumva van Olucome, een organisatie die corruptie aanklaagt, bekoopt het met zijn leven.
Persoonlijke verrijking zit ingebakken in Nkurunziza’s regime. De protserige villa’s met uitzicht op het Tanganyikameer die de voorbij jaren in het stadsbeeld opgedoemd zijn, zijn een doorn in het oog van wie er manifesteert tegen het dure leven. Burundi is op zeven na het armste land van de wereld en wie Bujumbura buiten rijdt, merkt gauw hoe de schrijnende armoede in de heuvels afsteekt tegen de uitgestalde rijkdom van de aan de top van het land vastgeklinkte nouveaux riches.
Onlangs kwam me ter ore dat sinds maanden de inkomsten van Burundi’s telecommunicatiebedrijf afvloeien naar de staatsveiligheid, de partijkas van CNDD-FDD én de Imbonerakure. Investeren in de eigen toekomst, heet dat. De Imbonerakure is een militie van jongeren van de CNDD-FDD, waarvan het optreden, horresco referens, laat denken aan de Rwandese Interahamwe, de uitvoeders van de genocide in 1994. Hun opleidingskampen liggen in Congo, vlak over de grens. Drie Italiaanse nonnen die dat uitbrachten, heeft de veiligheidsdienst definitief de mond gesnoerd. Er zijn berichten over contacten van de Imbonerakure met de nazaten van de Rwandese volkerenmoordenaars, die al ruim twintig jaar als FDLR-rebellen stukken van Oost-Congo onveilig maken. Des te kwalijker is dat, omdat Nkurunziza niet aarzelt om betogers, maakt niet uit of ze tegen zijn derde ambtstermijn dan wel tegen de levensduurte op straat komen, vereenzelvigt met de Tutsi-minderheid. Dat roept misselijk makende herinneringen op.
Elementen van de Imbonerakure maakten, gekleed in politie-uniform, deel uit van de groep die op Hemelvaart radiostations in de fik steekt, die Nkurunziza’s beslissingen kritisch benaderen. Geen toeval dat precies zij het doelwit zijn. Zowel in 2005 als 2010 hebben die stations het verkiezingsproces voortreffelijk begeleidt. Ze zijn het levende bewijs dat democratie lééft in Burundi en fungeren als katalysator van de protestbeweging die eind april op gang komt, nadat de president officieel bekend maakte wat iedereen al jaren verwachtte, met name dat hij zich kandidaat stelt voor een derde mandaat. Is de politieke oppositie al jaren onmondig, de société civile is springlevend en alert, en heeft het gat gevuld.
Zet dat alles op een rij en je beseft waarom op Hemelvaart de hel losbreekt. Met een poging tot staatsgreep, uitgaande van belangrijke figuren uit de legertop, geleid door Niyombare, een strijdmakker van de president, en met als tweede in bevel bij de putschisten, generaal-majoor Cyrille Ndayirukiye, een oudgediende, afkomstig uit het vroegere officierenkorps, ooit minister van defensie, een Tutsi dus. Dat wijst erop hoe de arrogante manier waarop Nkurunziza met de macht omspringt tot in de hoogste regionen weerstand oproept.
De nasleep: permanente onrust
Na de mislukking van de coup zijn het alweer gewone burgers die de draad van het verzet opnemen. Burgers die niets te maken hebben met de actie van de muitende generaals, zoals Nkurunziza beweert. Burgers die de president aan zijn verstand willen brengen dat zijn tijd erop zit maar die daarin niet slagen. Weldenkende burgers uit Bujumbura, van wie de stem niet meer te horen is in de heuvels, omdat de boeren door het uit de ether halen van radiostations afgesneden zijn van informatie.
De heuvels, waar er nog maar eens meer dan honderdduizend de benen nemen naar de buurlanden Rwanda en Tanzania. De heuvels, waar Deogratias Niyonkuru met ADISCO (Appui au Développement intégral et à la Solidarité sur les Collines) de boeren hun levensstandaard probeert te verhogen, waarvoor hij op 3 juni op het koninklijke paleis de Koning Boudewijnprijs uitgereikt krijgt. De heuvels, waar ze bij voorgaande gelegenheden massaal hun stem op Nkurunziza uitgebracht hebben en ze in de zevende hemel waren met zijn zege.
De heuvels, ver van de stad, waar ze met goede voornemens de president zijn weg naar de hel plaveien. De stad, waar de politie de dag na Hemelvaart het Bumerec ziekenhuis binnenvalt en er tijdens de putsch gewonde patiënten doodschiet.
Bron: Uitpers