16 februari 2014. Om 3u30 ’s morgens begint in Rocinha, Rio’s grootste favela, de grootste schietpartij sinds het begin van de ‘pacificatie’ in 2011. De machtsstrijd tussen drugstrafikanten en politie duurt 8 uur. De trafikanten vallen 4 politiekantoren aan, verwonden 2 chef-commandanten en vernielen verschillende politievoertuigen en beveilingscamera’s. Volgens de Braziliaanse krant ‘Folha de S. Paulo’ profiteren de bendes van het gebrek aan vertrouwen van de bevolking in de pacificatie om de favela te ‘heroveren’. De impact van de pacificatie op de drugshandel en het geweld zijn al vaak geëvalueerd, maar hetgeen eigenlijk het belangrijkste is, namelijk de impact ervan op het leven van de doorsnee favela-bewoner, komt maar zelden aan bod. Zijn hun levens verbeterd sinds de aanwezigheid van de Braziliaanse ordetroepen in hun buurten? Een analyse.
‘Pacificatie’
In 2008 pacificeerde het stadsbestuur van Rio de Janeiro als eerste de favela Dona Marta. De pacificatie is een programma waarbij de politie de controle wil heroveren over de favela’s (Braziliaanse krottenwijken) waar drugsbendes al jarenlang de plak zwaaien. Als eerste stap vallen zwaar bewapende militaire politie-eenheden (de zogenaamde BOPE, ‘Batalhão de Operações Policiais Especiais’) in samenwerking met het leger een favela binnen, waarbij drugstrafikanten op de vlucht slaan of doodgeschoten, verwond of gevangengenomen worden. Daarna wordt er een permanente eenheid van de ‘Vredespolitie’ (de UPP - ‘Unidade de Policia Pacificadora’) geïnstalleerd om er blijvend de orde te handhaven. De ingenomen favela’s zijn vanaf dan ‘gepacificeerd’: de bevolking zou gered zijn van het vreselijke regime van de drugsbendes en kan voortaan op haar beide oren slapen. Maar het geheel bleek heel wat meer voeten in de aarde te hebben. De pacificatie had enorm veel gevolgen voor de bevolking, op verschillende gebieden.
‘De goeie oude tijd’
Films als 'Cidade de Deus' en 'Tropa de Elite' portretteren hoe het leven voor de pacificatie er in Rio’s favela’s uitzag en hoe het er dus nog steeds zou moeten uitzien in de ongepacificeerde favela’s. Het lijkt op een soort stadsjungle waar drugsbendes heersen en waarin criminaliteit, drugs en geweld het dagelijkse leven van de bewoners bepalen; als een soort wilde westen waarin 'the survival of the fittest' de enige wet van toepassing is.
Lang niet alle bewoners zijn het echter eens met dit beeld. Viviane Ribeiro woont in Complexo do Alemão, een gebied dat bestaat uit 13 favela’s die in 2010 gepacificeerd werden. Ze is lid van de Raad van Bestuur van de bewonersbond en vindt een dergelijke voorstelling van de pre-pacificatie periode niet correct: “Ook toen had 95% van de bevolking niets te maken met drugshandel en geweld. Kinderen gingen naar school en volwassenen werkten om hun gezin te kunnen onderhouden. Wetteloosheid? Dat was er allesbehalve. Er waren leiders die de buurt bestuurden en die wetten oplegden, zoals ‘raak niet aan onschuldige burgers’, en ‘raak niet aan een anders eigendom’. We sliepen zonder zorgen met onze deur open. Het hing af van welke fractie er heerste, maar sommige leiders zorgden zelfs voor gemeenschapsdiensten zoals een goeie regeling voor vuilnisophaling en de aanleg van voetbalpleintjes voor de jongeren”. Het wegvallen van ‘de regels van de favela’ is dan ook een reden waarom sommige bewoners nostalgisch zijn naar de tijd vóór de pacificatie. Onlangs werd een oud vrouwtje in Rocinha beroofd. De reactie van een winkelier in de straat waar het gebeurde, luidde: “Dit gebeurde vroeger nooit. Jongelui zijn stuurloos geworden sinds het gezag is weggevallen.”
Toch zijn velen niet vergeten dat er ook toen serieuze problemen waren. Velen zijn van mening dat er voor de pacificatie nog meer geweld was. Hoewel de bewoners zelf niets te vrezen hadden, “brengt het verminderde geweld in de buurt ons rust”, vertrouwt een 80-jarige uitbater van een kruidenierszaak in Complexo do Alemão me toe.
Bevrijding of bezetting
Dat sommige bewoners toch nostalgisch zijn naar de periode voor de pacificatie, toont aan dat er iets grondig is misgelopen. “Eén van de hoofdredenen voor de negatieve perceptie is de gewelddadige manier waarop alles gebeurde en nog steeds gebeurt”, vertelt Maria Helena Moreira Alves, ex-professor aan de Universidade Estadual do Rio de Janeiro en dokter in de Politieke Wetenschappen, in een interview met de linkse alternatieve krant 'A Nova Democracia': “Het begint al met de eerste stap: de inval van de BOPE, die extreem gewelddadig verloopt. Het geweld gaat daarna verder in de vorm van een permanente bezetting van de favela door de UPP. De UPP is officieel een ‘vredespolitie’, maar veel bewoners voelen zich bedreigd door hun aanwezigheid. De agenten zijn namelijk zwaarbewapend en hebben de vrijgeleide om ‘s nachts de straten en steegjes van de favela onveilig te maken door deuren in te breken, de bewoners lastig te vallen en te beledigen. Deze agenten werden niet getraind om de vrede te handhaven, maar wel om de oorlog tegen de trafikanten en bewoners verder te zetten.“ Bovendien, meent ze: “De bendes waren wel slecht, maar ze behoorden wel tot de gemeenschap: de zonen van de bendeleden gingen naar de plaatselijke school, hun vrouwen gingen boodschappen doen in de lokale winkels, ... Als jij hen niet in de weg stond, deden ze jou niets. Dit geldt niet voor de politie. Die kent de gemeenschap niet en beschouwt iedereen als potentiële trafikanten en criminelen.”
Geen vrede zonder armoedebestrijding
Een tweede probleem is dat het stadsbestuur en de nationale regering de pacificatie niet genoeg ondersteunden via investeringsprojecten ten voordele van de bewoners, wat ze nochtans beloofd hadden. Dit leidde tot teleurstelling en frustratie en tot een verlies van vertrouwen in het pacificatie-proces.
In het eerste PAC bijvoorbeeld, het 'Growth Accelaration Program' (een gigantisch investeringsprogramma opgezet door president Lula in 2007 dat moest zorgen voor het opleven van de Braziliaanse economie) werd ongeveer 300 miljoen euro apart gezet om te investeren in 4 verschillende favela's. Al gauw kwam de kritiek dat het geld inefficiënt gebruikt werd voor projecten die de bevolking niet ten goede komen. Hét voorbeeld hiervan is de 'teleférico' in Complexo do Alemão, een dure kabelbaan (kostprijs: zo’n 70 miljoen euro, bijna de helft van het totaal voorziene bedrag in het PAC voor Alemão) die geopend werd in 2011 en die de 6 hoogste punten van de favela’s met elkaar verbindt. De officiële reden voor dit gigantisch bouwwerk luidde dat het zou zorgen voor een beter transport voor de bewoners. Vele bewoners verwijten de stad dat het een puur toeristisch project is. Onderzoek wijst namelijk uit dat door de onhandige ligging van de stations slechts 17% van de bevolking gebruikt maakt van deze teleférico. Ondertussen blijft de gezondheidszorg, nochtans een basisrecht, nog steeds beneden alle peil in Alemão. Ook in Rocinha komt binnenkort een dergelijke kabelbaan, wat tot veel protest leidt. De meeste bewoners vinden bijvoorbeeld het dichten van de 26 open riolen in de favela prioritair aan dit ‘prestigeproject’, dat vooral ter uiterlijke schijn dient voor de miljoenen toeristen die Rio verwacht tijdens de Olympische Spelen in 2016.
Favela-cultuur onder druk
De pacificatie had ook serieuze culturele en economische gevolgen voor de bewoners. Zo was er bijvoorbeeld het verdwijnen van de zogenaamde 'bailes funk', enorme funkfeesten die dagelijks duizenden jongeren samen brachten op straat. Ellen Sluis, Nederlands onderzoekster, legt uit: “Als men hier in Rio aan funk denkt, denkt men aan de favela. Funk is vanuit Miami komen overwaaien naar Rio de Janeiro en is in de loop der jaren veranderd in een geheel eigen muziekstijl. De teksten waren in het begin vooral politiek en maatschappelijk getint, maar worden tegenwoordig steeds vaker als banaal of seksistisch beschreven. In veel van de teksten wordt ook openlijk over criminaliteit gezongen. Terwijl sommigen vinden dat deze funk niets meer is dan een verslag van het werkelijke leven in de favela, vinden de autoriteiten dat het een eerbetoon is aan de criminaliteit. Dit is één van de redenen waarom de bailes in de gepacificeerde favela’s verboden werden.” Dit verbod zorgde uiteraard voor ongenoegen bij een deel van de feestgangers. Fans voelen het aan als een poging tot onderdrukking van de favela-cultuur. Andere bewoners juichen de herwonnen rust echter toe. Door verschillende protesten komen de bailes nu wel beetje bij beetje terug, maar dan iets rustiger en meer gereguleerd.
Economische terugval
Een ander gevolg was dat de favela’s het eerste jaar na de pacificatie een zware economische crisis doormaakten. "Iedereen die afhankelijk was van het geld van de trafikanten, kreeg harde tijden te verduren.” zegt taxichauffeur Manuel Vale, 48 jaar, in een interview met Eliane Trindade, journaliste voor de lokale nieuwssite 'Rocinha Noticias'. Kapster Cleide Oliveira bijvoorbeeld, 45 jaar, zag zich genoodzaakt haar schoonheidssalon te sluiten. "Er zijn geen bailes funks meer zoals vroeger. Niemand steekt nog zoveel tijd in schoonheidsverzorging. Iedere trafikant had tien vrouwen en zorgde ook voor hun moeders, schoonzussen en bij uitbreiding de hele familie. Dat bracht enorm veel geld in het laatje.” Een ander gevolg van de pacificatie was bijvoorbeeld dat alle bromfiets-taxi's en de kleine busjes die je overal in de favela aantreft, voortaan hun activiteiten moesten aangeven. Ook moesten steeds meer mensen hun elektriciteit en water zelf betalen, terwijl ze dit vroeger altijd illegaal aftapten.
De pacificatie creëerde anderzijds ook economische opportuniteiten. Toerisme bijvoorbeeld. Meer en meer lokale gidsen organiseren tours voor buitenlandse gasten die de favela's willen leren kennen. Hier en daar gaat er een hotelletje open en verschijnen er toeristische marktjes. De grote kracht van de favela ligt daarbij in de ongelooflijke flexibiliteit en creativiteit van zijn bewoners.
De grote transformatie
Vele favela’s ondergaan momenteel een grote transformatie. Door de hoge huurprijzen in Rio’s centrum- en strandwijken nemen meer en meer middenklassers hun toevlucht tot de favela als nieuwe woonplaats. Vooral de gepacificeerde wijken Vidigal en Rocinha, die aan zee in het verlengde van de rijke buurten Ipanema en Leblon liggen, zijn erg in trek. “Misschien is dit nog het grootste gevolg van de pacificatie”, verklaart Viviane Ribeiro. “Sommige mensen uit ‘o asfalto’ (term gebruikt om alle stadsbewoners buiten de favela aan te duiden), beschouwen de favela’s nu als veiliger en kiezen er zelfs voor om er te gaan wonen. Dit heeft enorme gevolgen voor de oorspronkelijke bewoners: de huurprijzen verveelvoudigen en mensen die al heel hun leven in de favela wonen, worden zo uit hun huis verjaagd. Zij moeten verhuizen naar favela’s verder weg van de stad, van hun familie en van hun werk, die vaak slechtere publieke voorzieningen hebben. Een soort ‘terug naar af’ dus.”
Pacificeren of niet pacificeren
De meningen van de bewoners over of het nu vroeger beter was of niet, verschillen sterk en zijn vaak afhankelijk van de aard van het regime van de bendes die er heersten en van de intensiteit van het geweld in een bepaalde buurt. Vele bewoners vinden echter dat er op zich niet zoveel veranderd is. “De pacificatie was één grote farce. Het was een afgesproken deal tussen politie en trafikanten, waarbij de één de ander met rust liet in ruil voor een deel van de winst van de drugshandel die er nog steeds is. Je denkt toch niet dat de trafikanten zich anders zo gemakkelijk zouden overgegeven hebben”, vertelt een cafébaas, geboren en getogen in Rocinha.
Het rommelt in de favela’s
In de mainstream media in Brazilië en internationaal wordt niet veel bericht over protesten in de favela's. Toch vindt elke dag wel ergens een betoging of protestactie plaats: tegen het vele politiegeweld, tegen de bouw van de geplande teleférico’s of tegen de verspilling van het publieke geld. Ook laait de oorlog tussen de drugsbendes en de politie de laatste tijd weer op. Verschillende favela’s werden de afgelopen weken opgeschrikt door zware schietpartijen, volgens de Braziliaanse mediagigant 'O Globo' zelfs de ergste sinds jaren (al wordt dit betwijfeld door de bewoners zelf). Een andere cafébaas in Rocinha vertelt: “Elke bewoner weet dat de ‘bandidos’ (term die alle bewoners gebruiken om de trafikanten in de favela aan te duiden) nooit weggeweest zijn. Nu er internationaal zoveel media-aandacht voor Brazilië is, willen ze de wereld tonen dat ze nog niet dood zijn. Ze zijn de politie opnieuw aan het uitdagen en beweren dat ze tijdens de Wereldbeker heel wat herrie zullen schoppen.” De stad kan zich dergelijk geweld echter niet veroorloven, zeker niet nu ze Rocinha net aan het promoten is als ‘de nieuwe zuiderse strandwijk in opkomst’. Er wordt zelfs een metrohalte aangelegd, hét symbool van de toetreding tot de stad. De repressie tegen protest en geweld zal dan ook hard zijn.
Toekomst van de pacificatie
Het is wel duidelijk dat op deze manier de echte vrede in de favela’s nog even op zich zal laten wachten. De bevolking gelooft niet in de integriteit van de politie die de favela's nu ‘bezet’, noch houdt ze van de repressieve manier waarop ze ‘regeert’. Volgens de Braziliaanse krant ‘Folha de S. Paulo’ profiteren de trafikanten van het gebrek aan vertrouwen van de bevolking in de pacificatie om de favela te ‘heroveren’. Voorlopig kan de pacificatie dus bezwaarlijk ‘geslaagd’ genoemd worden. Als de Braziliaanse regering vrede wil in de favela’s, buurten waar ze zich nooit eerder om bekommerd heeft, zal ze de bevolking voor zich moeten winnen. En dat zal hen nog heel veel geld en energie kosten. Om corruptie tegen te gaan, moet ze haar politieagenten beter opleiden en beter vergoeden. Daarnaast zal ze geld moeten spenderen aan projecten die de bewoners echt ten goede komen.
Vele bewoners beseffen dat het jaar 2016 cruciaal zal zijn in het hele pacificatie-proces. Het is namelijk nog maar de vraag of de Braziliaanse regering het na de Olympische Spelen in 2016 nog belangrijk genoeg zal vinden om energie en vooral geld te blijven pompen in deze favela’s en hun bewoners.
Tine Vanhee woonde een tijdje in Complexo do Alemão, een gebied in Rio de Janeiro dat bestaat uit 13 favela's die in 2010 'gepacificeerd' werden. Momenteel woont ze in Rocinha, Rio's grootste favela, waar ze de impact van de pacificatie op het dagelijks leven van de bewoners bestudeerd.
Dit artikel verscheen in ons tijdschrift 'VREDE - Tijdschrift voor internationale politiek' Blijf op de hoogte en abonneer u hier!