‘Stel je voor er is oorlog en niemand gaat er heen’. Het is een bekende leus uit de vredesbeweging van de jaren 1980. Dat waren de jaren waarin de militaire dienstplicht in veel Europese landen nog bestond, ook in België.

Principiële dienstweigeraars organiseerden zich in ons land al in het interbellum om dit recht op dienstweigering op te eisen. Hoewel de dienstplicht in België sinds 1992 is opgeschort (niet afgeschaft!), is het recht op dienstweigering nog steeds verankerd in de Belgische wetgeving, maar ook in het EU Handvest.

Ook in Oekraïne, waar de dienstplicht geldt, bestaat het recht op dienstweigering vanwege gewetensbezwaren. Nochtans levert dit recht in de context van oorlog maar beperkte bescherming op. Jonge mannen moeten vechten, of ze nu willen of niet. Ook als ze vinden dat de bewapening een politieke oplossing verhindert en ze de oorlog langer en gruwelijker maakt. 

De Westerse wapenleveringen laten een oorlogsmachine op volle toeren draaien waarin dienstplichtigen -vaak met gewetensbezwaren- vermalen worden. Het Westen pompt immers meer en meer wapens in de oorlog, bedoeld om aan de Oekraïense kant gebruikt te worden, maar veel overheden staan niet stil bij de rechten van diegenen die deze wapens moeten hanteren.

Ondertussen beroemen de Oekraïense en Russische media zich op de vaderlands- en vrijheidslievende mannen van die landen en loven ze hun vrijwillige opoffering voor het vaderland. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn miljoenen jonge mensen zo de dood ingejaagd. Nochtans is die ‘vrijheid’ heel relatief. In werkelijkheid hebben dienstplichtigen geen andere keus dan te gaan vechten.

Wie publiek afstand neemt van de oorlogsretoriek krijgt het immers moeilijk omwille van de sociale dwang en van het sterker wordend autoritarisme. Zo publiceerde de Oekraïense justitie de vonnissen die betrekking hebben op een overtuigd pacifist en een lid van een evangelische kerkgenootschap. Zij werden door het Oekraïens gerecht tot een gevangenisstraf van 3 tot 5 jaar veroordeeld vanwege hun weigering om wapens te dragen. Het zullen zeker niet de enige en de laatste veroordeelden zijn. 

De lijst van veroordeelden is veel langer, maar het is niet altijd duidelijk of het om gewetensbezwaarden gaat omdat dit meestal niet wordt geregistreerd. De inschatting is dat enkele duizenden Oekraïense mannen inmiddels de grens zijn overgestoken naar o.a. Moldavië vanwege hun weigering om mee te vechten in de oorlog.

Dat de situatie aan de Russische kant niet veel beter is, hoeft niet te verbazen. Nochtans bestaat ook daar het recht op gewetensbezwaren, alsook een alternatieve burgerdienst ter vervanging van de legerdienst. Het Poetin-regime duwt de verenigingen die dit recht verdedigen en promoten steeds meer in de marge van de maatschappij. De Vereniging van Moeders van Soldaten en de Russische Vereniging van Gewetensbezwaarden worden ondertussen beschouwd als buitenlandse agenten met alle gevolgen van dien. 

Nu de Russische Federatie geen lid meer is van de Raad van Europa en ze de beslissingen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens niet meer erkent, mogen we verwachten dat de mensenrechten steeds minder beschermd zullen worden, en daarmee ook het recht op gewetensbezwaar. Lenin erkende het recht in 1919 -zoals Groot-Brittannië deed in 1916 onder druk van de Quakers- maar dan kwam Stalin, die dit recht in 1921 introk. De vraag is nu of het recht op gewetensbezwaar over enkele jaren nog zal bestaan.

Wij zin van mening dat je mensen niet mag dwingen om andere mensen te doden als ze daar vanuit hun levensbeschouwing of ideologie bezwaren tegen hebben. Dat fundamentele recht wordt in deze oorlog regelmatig overtreden, zowel aan de Oekraïense als de Russische zijde.

Aangezien de EU het recht op gewetensbezwaren beschermt en het als een fundamenteel mensenrecht beschouwt, worden landen die kandidaat zijn voor de toetreding tot de EU door de Commissie en het Europees Parlement op dit recht getoetst. Dit zal ook het geval zijn voor Oekraïne, nu dat land het proces van toetreding wil aanvangen.

Zolang de Oekraïense verdediging draait op de inzet van mensen die onvrijwillig vechten en anderen moeten doden, is het bovendien problematisch om wapens te blijven leveren. Uiteraard is deze visie gekoppeld aan de idee dat het leveren en gebruiken van wapens, de diplomatieke deuren alleen maar helpt sluiten.

We roepen de Belgische regering op om asiel te verlenen aan de mensen die legerdienst weigeren en aan deserteurs die uit de oorlogvoerende landen komen. Oekraïners krijgen tijdelijke bescherming zolang de oorlog duurt. De strijd van gewetensbezwaarden is echter niet voorbij als de oorlog beëindigd wordt. Nadien moeten zij wellicht nog rekenen op gerechtelijke vervolging en gevangenisstraf. Een asielstatus kan deze mannen meer bescherming geven. Dit zou ook voor Russische dienstplichtigen moeten gelden..

In België is er meer dan 50 jaar gestreden voor het recht op dienstweigering en een alternatieve burgerdienst, tot dat recht in de jaren 1960 in onze wetgeving werd vastgelegd. We vragen wereldwijde solidariteit met de burgers van andere landen die voor jaren in de gevangenis belanden, enkel en alleen omdat zij geloven in een wereld zonder oorlog en weigeren om andere mensen de dood in te jagen.

Sam Biesemans (Europees Bureau Gewetensbezwaarden), Ludo De Brabander (Vrede vzw), Kornee van der Haven (namens Quakers Gent).