Er is nood aan bescherming voor Russische en Oekraïense dienstweigeraars en deserteurs.
De oorlogsmoeheid onder soldaten neemt toe aan het front in Oekraïne. Aan beide kanten deserteren soldaten, of ze vluchten voortijdig zodat ze niet hoeven te vechten. Volgens Eurostat zijn 650.000 Oekraïense mannen tussen 18 en 64 jaar als vluchteling geregistreerd in de Europese Unie en enkele buurlanden. Velen weigeren hun legerdienst te doen. Aan de Russische kant loopt het aantal deserteurs de jongste maanden in de honderden. Meer dan 300.000 dienstplichtigen hebben Rusland verlaten.
Wie een militaire moraal hanteert, zal spreken van lafheid. Vanuit pacifistisch perspectief is het eerder een daad van dapperheid waarmee je de oorlog van onderuit saboteert. En wie geeft die soldaten ongelijk? De oorlog is een bloedige loopgravenstrijd geworden waarbij de strijd om enkele meters terreinwinst dagelijks het leven kost aan honderden soldaten aan beide kanten van het front. Uiteraard zien veel jongemannen het niet zitten om zich te laten vermalen door die oorlogsmachine. “Dit is een criminele oorlog. Ik wil daaraan niet meewerken en niemand doden, of gedood worden”, getuigde Danil, een Russische gewetensbezwaarde die momenteel in Duitsland verblijft, vorig jaar in een interview met de Duitse ngo Connection e.V.
Onzekere situatie
Terwijl het aantal dienstweigeraars toeneemt, wordt hun positie onzekerder. Steeds vaker worden ze juridisch vervolgd. België zou, net als andere landen die mensenrechten ernstig nemen, die groep in bescherming moeten nemen en asiel moeten bieden. Het recht van burgers op de weigering om de wapens op te nemen en anderen te doden is verankerd in verschillende internationale mensenrechtenverdragen. Maar in België blijft het stil, vooral van de kant van de politiek. Hoelang houdt de Belgische regering dit nog vol, hoelang kan ze de kop nog in het zand steken?
België is niet het enige EU-land dat de ogen sluit voor de problematiek. Danil wacht in Duitsland al bijna twee jaar tevergeefs op asiel. In veel landen krijgen Russische gewetensbezwaarden of deserteurs niet zomaar asiel. Andere EU-lidstaten werken zelfs actief mee aan de vervolging van gewetensbezwaarden door hen uit te zetten. Zo heeft Litouwen gedreigd Olga Karatch, een Wit-Russische mensenrechtenactiviste die opkomt voor gewetensbezwaarden, uit te zetten naar haar thuisland, waar haar leven in gevaar is.
In Oekraïne lopen sinds kort vier nieuwe processen van de staat tegen gewetensbezwaarden. De woordvoerder van de Oekraïense Pacifistische Beweging, Joeri Sjeljazjenko, een vredesactivist die dienstweigeraars ondersteunt, werd afgelopen zomer zonder enige waarschuwing onder huisarrest geplaatst. De bizarre aanklacht luidt: steun aan de Russische oorlogspropaganda. Door zijn huisarrest – dat nu al een halfjaar duurt – kan hij zijn belangrijke ondersteuningswerk niet uitvoeren, wat waarschijnlijk het voornaamste doel is van de intimidatie en de vervolging.
De Oekraïense minister van Defensie dreigde vorige week met sancties tegen Oekraïense mannen in het buitenland die weigeren om mee te vechten. Drie maanden eerder drong de regeringspartij van president Volodimir Zelenski er bij de EU op aan om die mannen uit te leveren. Het hoofd van de Poolse grenspolitie beloofde toen te zullen meewerken aan de arrestatie en uitlevering van Oekraïense mannen, als Oekraïne daarom zou vragen. De verwachting is dat Zelenski binnenkort het formele verzoek zal doen om dienstplichtige mannen uit te leveren aan zijn land.
Ook de Belgische regering zal dan kleur moeten bekennen. Als ze de rechten van gewetensbezwaarden ernstig neemt, is juridische bescherming tegen uitlevering van groot belang. Het huidige statuut van ‘tijdelijke bescherming’ voor Oekraïense vluchtelingen biedt die bescherming niet. Een asielstatus is daarom urgenter dan ooit, zeker voor Russische en Wit-Russische mannen wier leven in gevaar is als ze teruggestuurd worden.
Sleutelpositie
Dat de Belgische overheid niet of nauwelijks voor het recht op gewetensbezwaar opkomt, getuigt niet alleen van politieke onwil, maar ook van politieke kortzichtigheid. Hoe kan er aan de oorlogspolitiek van Vladimir Poetin ooit iets veranderen als we de soldaten niet steunen die haar van onderuit ondermijnen? En hoe kan Oekraïne ooit een EU-lidstaat worden als het land kritische stemmen monddood maakt en internationale mensenrechtenverdragen aan zijn laars lapt?
België verkeert met zijn toekomstige EU-voorzitterschap in een sleutelpositie om de vervolging van gewetensbezwaarden stop te zetten en dienstweigeraars uit de oorlogvoerende staten asiel te verlenen. Het Europees Parlement heeft dat ook in een resolutie gevraagd. De Russische deserteur Danil geeft zelf aan dat veel van de jonge Russische mannen die overwegen om dienst te weigeren, zich gesteund zouden voelen door de EU-erkenning van hun recht op asiel. Dat zou een belangrijk politiek signaal kunnen zijn dat meer dienstplichtigen ertoe aanzet om de oorlog de rug toe te keren. Die verzwakte steun voor de oorlog kan op de lange termijn zelfs doorslaggevend zijn om de oorlogvoerende staten te dwingen tot overleg over een staakt-het-vuren en een weg naar vrede.
Deze opinie verscheen eerder in De Standaard van 2 januari 2024
