In de ruige bergen van Noord-Irak, waar de strijders van de Koerdische Arbeiderspartij (PKK) zich schuilhouden, hangt een potentiële vredesdoorbraak in de lucht. Abdullah Öcalan, de opgesloten leider van de PKK, deed onlangs een onverwachte oproep tot ontwapening -een stap die een einde zou kunnen maken aan een van de langstlopende conflicten in het Midden-Oosten. Maar in de schaduw van de Turkse militaire basissen die verspreid liggen in het noordelijke landschap van Irak, doemt de vraag op: gaat het echt om vrede of gaat het om een verandering van wie de controle heeft over het Koerdische grondgebied?
Heel wat regionale analisten merken op dat de belangen van Turkije in Noord-Irak verder reiken dan de immer geciteerde veiligheidsoverwegingen en draaien om bredere geopolitieke invloed. Het patroon van het opzetten van militaire voorposten die veel beter zijn uitgebouwd dan nodig voor terrorismebestrijdingsoperaties, wijst op strategische doelstellingen op langere termijn. Al tientallen jaren voert Turkije regelmatig grensoverschrijdende militaire operaties uit in Irak. Turkse straaljagers schieten op Koerdische militanten, terwijl de Iraakse leiders toekijken, grotendeels machteloos om ze tegen te houden.
Indien de PKK ontwapent, zou Irak eindelijk weer controle kunnen verkrijgen over zijn eigen grenzen. Maar de geschiedenis suggereert dat de weg vooruit gecompliceerder zou kunnen zijn.
Een oproep voor vrede of slechts een pauze?
De PKK is al sinds de jaren 1980 verwikkeld in een strijd tegen Turkije, waar ze streeft naar meer rechten en autonomie voor de Koerden in een conflict dat reeds tienduizenden levens heeft geëist. Turkije beschouwt de PKK als een terroristische groepering en probeert de organisatie al tientallen jaren uit te schakelen. Anderen zien de PKK als een legitieme verzetsbeweging die vecht voor Koerdische rechten.
Öcalans oproep vanuit zijn Turkse gevangeniscel zou, in theorie, een keerpunt moeten betekenen. Eerdere vredesinitiatieven zijn echter mislukt, waaronder noemenswaardige staakt-het-vurenakkoorden die afsprongen omdat geen van beide partijen de bedoelingen van de ander volledig vertrouwde.
De PKK staat vandaag de dag onder grote druk. De Turkse drone-technologie heeft de militaire capaciteiten van Ankara opgedreven, waardoor de posities van de PKK in het bergachtige terrein waar ze ooit relatief veilig opereerden, steeds kwetsbaarder worden.
Zelfs als de meeste strijders ermee instemmen om de wapens neer te leggen, wordt hun re-integratie bemoeilijkt door de regionale politiek. De Koerdische Regionale Regering (KRG) van de semi-autonome Koerdische regio in het noorden van de federale staat Irak onderhoudt ongemakkelijke betrekkingen met de PKK en vreest Turkije, haar grootste handelspartner, boos te maken. Voor Koerdische gemeenschappen ter plaatse zijn de keuzes beperkt. Veel burgers in de Iraakse grensgebieden zijn het beu om vast te zitten tussen Turkse militaire operaties en de aanwezigheid van de PKK. Maar ze vragen zich af of vrede een echt onafhankelijkheid met zich mee zal brengen of gewoon een wisseling van de externe macht die hun regio controleert.
Het echte doel van Turkije in Irak
Als de PKK effectief ontwapent, zou Turkije zich logischerwijs moeten terugtrekken uit Irak. Maar de acties van Ankara wijzen op bredere ambities.
De afgelopen jaren heeft Turkije talloze militaire basissen geïnstalleerd in Noord-Irak, waarvan sommige diep in Iraaks territorium. Deze installaties vertonen tekenen van permanentie - met infrastructuur die eerder wijst op een langdurige bezetting dan op tijdelijke veiligheidsoperaties. Turkije volgde een soortgelijk draaiboek in Noord-Syrië, waar het aanvankelijk intervenieerde tegen de Islamitische Staat maar nu een deel van het grondgebied controleert via proxy-milities.
Als ze vragen krijgen over deze territoriale uitbreidingen, verwijzen Turkse functionarissen consequent naar veiligheidsoverwegingen en benadrukken ze hun respect voor de territoriale integriteit van Irak, terwijl ze hun recht op zelfverdediging tegen bedreigingen benadrukken. De acties van Turkije op het terrein vertellen echter vaak een ander verhaal.
De aanwezigheid van Turkije in Irak wordt ook gevoed door economische belangen. De grensovergangen tussen Turkije en Iraaks Koerdistan genereren een aanzienlijke handel, waardoor Ankara veel invloed heeft op de KRG. De watervoorraden vormen een andere stimulans. De damprojecten van Turkije op de rivier de Tigris hebben een impact op de stroomafwaartse watertoevoer naar Irak, waardoor Turkije een extra pressiemiddel in handen heeft.
Voor de Turkse regering dient het handhaven van militaire operaties in het buitenland eveneens binnenlandse doelen. Grensoverschrijdende operaties hebben de neiging om de nationalistische gevoelens in eigen land aan te wakkeren, wat politieke voordelen oplevert die verder reiken dan de geciteerde veiligheidsdoelstellingen.
Kan Irak Turkije eruit zetten?
De Iraakse regering wordt geconfronteerd met een soevereiniteitscrisis. Premier Mohammed Shia' al-Sudani heeft publiekelijk geëist dat Turkije de grenzen van Irak respecteert, maar zijn uitspraken hebben weinig effect gehad op de Turkse operaties. De uitdaging voor Bagdad ligt in het vertalen van diplomatieke protesten naar betekenisvolle druk. Zonder de militaire capaciteit om een directe confrontatie aan te gaan met de Turkse troepen, moet Irak andere strategieën volgen om de controle over zijn grondgebied te hervestigen.
Irak zou bijvoorbeeld gebruik kunnen maken van regionale diplomatie. Iran, dat invloed heeft in Bagdad, maakt zich om eigen redenen zorgen over de Turkse expansie en zou Ankara onder druk kunnen zetten. Regionale diplomatieke kanalen kunnen zo worden geactiveerd om de kwestie van de buitenlandse militaire aanwezigheid aan te pakken.
Irak zou ook kunnen aandringen op internationaal toezicht over de ontwapening van de PKK en een daaropvolgende terugtrekking van Turkije. Verschillende internationale organisaties hebben ervaring met complexe veiligheidstransities en zouden neutrale verificatie kunnen bieden.
Door alomvattende modellen voor re-integratie te ontwikkelen, zou de Iraakse regering ook kunnen samenwerken met internationale partners om kansen te creëren voor voormalige strijders, gebruikmakend van modellen uit andere post-conflictsituaties waar militanten geïntegreerd werden in het burgerleven.
Voor de Koerdische gemeenschappen in Irak die het meest getroffen worden, lijken deze onderhandelingen op hoog niveau doorgaans ver af te staan van de dagelijkse realiteit. In gebieden waar de Turkse militaire operaties het hevigst zijn, melden lokale gemeenschappen beperkingen op hun bewegingsvrijheid en hun economische activiteiten, wat hun bestaansmogelijkheden en gevoel van veiligheid aantast.
De risico's van voorbarig optimisme
De geschiedenis biedt ontnuchterende lessen over vredesinitiatieven in deze regio. Eerdere pogingen om tot een oplossing te komen tussen Turkije en de PKK waren aanvankelijk veelbelovend, maar liepen spaak en mondden uit in hernieuwd geweld. Leiders uit het Koerdisch maatschappelijke middenveld benadrukken consequent dat een uitsluitend militaire aanpak de onderliggende problemen niet kan oplossen. Voor een duurzame vrede moeten de fundamentele kwesties van culturele rechten en politieke vertegenwoordiging worden aangepakt die aan de basis liggen van het conflict.
Voor de Iraakse Koerden staat er meer op het spel dan veiligheid. De economische ontwikkeling in de regio wordt belemmerd door de voortdurende militaire operaties. Het toerisme -ooit een groeiende sector in Iraaks Koerdistan- is fel afgenomen omdat populaire berggebieden onveilig worden gemaakt door het conflict.
Het meest zorgwekkende voor de stabiliteit in de regio is het vacuüm dat zou kunnen ontstaan als de PKK ontwapent zonder goede garanties. Als de Koerdische gewapende groepen zich terugtrekken en Turkije aanwezig blijft, kunnen in de regio nieuwe militante organisaties ontstaan of kunnen andere gewapende groeperingen zich versterken in een poging de Turkse invloed tegen te gaan.
Een bepalend moment voor Irak en de regio
Nu Irak dit potentiële keerpunt nadert, reiken de implicaties veel verder dan de Iraakse grenzen. Een succesvolle oplossing zou een model kunnen creëren om andere regionale conflicten te ontmijnen, terwijl een mislukking een nieuwe golf van instabiliteit zou kunnen veroorzaken. Voor gewone Irakezen -vooral Koerden- betekent soevereiniteit meer dan alleen een verandering van de buitenlandse macht die hun grondgebied controleert. Velen willen zelfbeschikking na generaties lang gevangen te hebben gezeten tussen rivaliserende regionale machten.
De komende maanden zal blijken of Öcalans oproep tot ontwapening het begin is van een echte vrede of slechts een verschuiving in de manier waarop de macht in deze onrustige regio wordt betwist. Wat zeker is, is dat de reactie van Turkije -of het zich nu terugtrekt of blijft- zijn ware bedoelingen duidelijker zal blootleggen dan eender welke diplomatieke verklaring zou kunnen.
Voor Irak zou het opnieuw overnemen van de controle over zijn noordelijke gebieden een cruciale stap zijn op weg naar volledige soevereiniteit na decennia van interventie van buitenaf. Maar dit zal strategische diplomatie en internationale steun vereisen, evenals een visie voor een toekomst waarin de grenzen van Irak worden bepaald door de Irakezen zelf en niet door buitenlandse mogendheden.
Voor beleidsmakers in de Verenigde Staten biedt deze situatie zowel uitdagingen als kansen. De VS heeft langdurige allianties met zowel Turkije (een NAVO-lid) als de Koerdische regio van Irak (cruciale bondgenoten in de strijd tegen de Islamitische Staat). Hoe Washington omgaat met deze concurrerende relaties kan de stabiliteit in de regio aanzienlijk beïnvloeden. Een Turkse terugtrekking uit Irak zou de spanningen die de stabiliseringsinspanningen van de VS in de regio hebben bemoeilijkt, doen afnemen. Omgekeerd, als Turkije zijn militaire aanwezigheid uitbreidt ondanks de ontwapening van de PKK, kan dit de zeer fragiele democratie van Irak ondermijnen.
Dit vertaalde artikel verscheen eerder op 'Foreign Policy in Focus'.
