De oorlog in Oekraïne gooit de Europese veiligheidsarchitectuur grondig en gevaarlijk overhoop. Een van de gevolgen is dat Finland en Zweden definitief willen afstappen van hun neutraal statuut.

De regeringen van beide landen hebben laten weten dat ze een kandidatuur van de NAVO overwegen, het westerse militaire pact dat de Koude Oorlog overleefd heeft.

Volgens de pers zou Finland al op 12 mei beslissen of het zich kandidaat zal stellen voor lidmaatschap van de NAVO. Het Zweeds parlement overlegt en weegt de argumenten pro en contra af. Het resultaat wordt op 13 mei bekendgemaakt, maar er zou al een parlementaire meerderheid zijn voor lidmaatschap. De regerende sociaaldemocratische partij, die zich tot nu toe verzette tegen NAVO-lidmaatschap, houdt tussen 9 en 12 mei parallelle discussies.

De NAVO zelf lonkt al langer naar beide landen. De militaire alliantie onderhoudt goede relaties met zowel Finland als Zweden. In 1994 vervoegden ze allebei het ‘Partnerschap voor Vrede’-programma van de NAVO, dat bedoeld is als een kanaal voor betere militaire samenwerking. In 2014 sloten beide landen een ‘Host Nation Support’-akkoord met de NAVO, waardoor ze hun grondgebied openstellen voor militaire operaties of oefeningen van de alliantie. Sindsdien behoren Finland en Zweden tot de partnerlanden waarmee diepe relaties zijn gesmeed (de zogenaamde ‘Enhanced Opportunity Partners’). Op die manier zijn ze maar een stap verwijderd van effectief lidmaatschap.

Een belangrijke reden voor de zogenaamde Russische ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne is de mogelijke toetreding van dat land tot de NAVO. Het is ironisch dat de Russische reactie hiertegen nog meer landen in de armen van de NAVO lijkt te drijven.

Indien Zweden en Finland het lidmaatschap aanvragen zal dat voorspelbaar extra olie op het vuur gooien. Moskou heeft al laten weten dat het zal reageren met een versterking van de militaire aanwezigheid in de regio van de Baltische Zee, met inbegrip van de opstelling van kernwapens. De regeringen van beide noordelijke landen weten zelf ook goed dat NAVO-lidmaatschap uitermate gevoelig ligt in Moskou. Finland deelt een gemeenschappelijke grens met Rusland van 1.300 km. Dat de rechtsreekse grens met het NAVO-gebied op slag veel langer zou worden, wordt in Rusland als een militaire provocatie gezien.

Toetreding tot de NAVO zou betekenen dat Zweden en Finland beroep kunnen doen op Artikel 5 dat garandeert dat een aanval op een lid een reactie van het hele bondgenootschap zal teweegbrengen. Wat beide landen vooral zorgen lijkt te baren is dat  Artikel 5 in de periode voorafgaand aan het lidmaatschap, niet van toepassing is.

Jens Stoltenberg, secretaris-generaal van de NAVO, stelde alvast dat de landen "snel" kunnen toetreden en hij verzekerde hen dat er regelingen kunnen worden gevonden voor de interim-periode die toch een klein jaar kan duren. Volgens een Zweedse krant hebben de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk "een verhoogde militaire aanwezigheid, meer diepgaande militaire oefeningen en 'sterke politieke' steun van de NAVO-landen" beloofd aan het land van zodra de aanvraagprocedure voor toetreding tot de NAVO loopt.

Maar helemaal in kannen en kruiken is het nog niet. De Kroatische president Zoran Milanović, heeft laten verstaan dat hij zijn veto binnen de NAVO zal uitspreken over het lidmaatschap van beide landen, maar wordt daarin niet gevolg door zijn centrumrechtse regering die over een kleine parlementaire meerderheid beschikt. In januari kondigde de Kroatische president ook al aan dat hij zijn troepen zou terugtrekken uit Centraal-Europa waar ze gestationeerd waren in NAVO-verband. Vraag is of alle landen in Europa warm zullen lopen voor de kandidatuur van Zweden en Finland op een ogenblik dat een escalatie rond Oekraïne in de lucht hangt.

Als de NAVO het lidmaatschap van beide landen aanvaardt, ontstaat immers de perceptie dat de militaire alliantie de confrontatie met Rusland verder wil opvoeren. Dat is in de huidige context zeker niet in het belang van de Europese veiligheid. Bovendien werd de neutrale status van Zweden en Finland net altijd gezien als de beste veiligheidsgarantie. Een toetreding tot de NAVO kan in het geval van een militair misverstand of incident in de gevoelige Baltische Zee, zorgen voor een militaire confrontatie met een nucleaire macht.

In een open brief stelt de Finse en Zweedse vredesbeweging dat ze niet wil "bijdragen aan de versterking van de verdeling van de wereld in elkaar vijandig gezinde militaire blokken. In plaats daarvan hebben wij meer ongebonden landen nodig die een onafhankelijk buitenlands beleid voeren voor gemeenschappelijke veiligheid en ontwapening.”