Het zal moeilijk worden voor Luiz Inácio Lula da Silva om voor iedereen te regeren in een Brazilië dat in tweeën gescheurd is, maar ondanks de spanningen heeft de hoop gezegevierd en kan de transitie beginnen.  

Brazilië is een zeer emotioneel land en heeft de verkiezingsresultaten bijna beleefd als de finale van een voetbalkampioenschap tussen twee onverzoenbare teams. De spanning die overheerste tijdens de campagne, is overgeslagen naar de straten, en de blokkering van honderden wegen door radicale pro-Bolsonaro-groepen met een duidelijke pro-coup houding heeft het hele land in rep en roer gezet.

Na twee dagen van gespannen stilte, brak Jair Bolsonaro eindelijk enkele ogenblikken zijn stilzwijgen om te melden dat hij zal handelen volgens de grondwet – hoewel hij niet de democratische waardigheid had om zijn nederlaag expliciet toe te geven.

Na twee dagen van gespannen stilte zei Jair Bolsonaro dat hij zal handelen volgens de grondwet. 

Het resultaat van de tweede ronde van de presidentsverkiezingen op 30 oktober was onbetwistbaar. Lula won met 2.148.645 stemmen of 50.90%, tegenover 49,10% voor Bolsonaro. Hoewel dit resultaat een veel kleiner verschil vertegenwoordigt dan in de eerste ronde -toen het verschil in het voordeel van Lula 6.187.159 stemmen bedroeg- was het duidelijk genoeg om onomstotelijk te zijn.

Dat er in de maand tussen de eerste en de tweede ronde meer dan vier miljoen stemmen van de voorsprong van Lula werden afgeknabbeld, was zeker een geweldig resultaat voor de agressieve desinformatiecampagne van Bolsonaro, die alle middelen ter beschikking heeft ingezet en het gewicht van het overheidsapparaat achter zich had.

Maar er werd ook meer dan triviale schade aangericht aan zijn campagne vanuit eigen hoek. Zo viel een voormalige afgevaardigde, vriend en bondgenoot van Bolsonaro de politie aan met een automatisch geweer en granaten toen die hem wilde arresteren op verdenking van een verkiezingsovertreding. En een prominente pro-Bolsonaro senator joeg een Lula-aanhanger die haar had berispt de straat op en richtte een pistool op hem. Het feit dat de man die onder schot werd gehouden zwart was, bleef niet onopgemerkt door de velen die getroffen zijn door het racistisch geweld dat aanhoudt in Brazilië en dat belichaamd wordt door Bolsonaro.

Lula’s zege kan beschouwd worden als een heroïsche overwinning voor de democratie en voor de waarden van diversiteit en sociale rechtvaardigheid, zeker gezien het feit dat hij vier jaar geleden te gronde werd gericht en gevangengezet. Zijn Arbeiderspartij (PT) hield met moeite het hoofd boven water.   

In zijn toespraak tijdens de verkiezingsnacht toonde Lula zijn meer gematigd profiel en beweerde hij dat er geen twee Brazilië's zijn maar één. Dat klinkt goed, maar in werkelijkheid lijkt het land verdeeld langs enkele dikke lijnen tussen rechts en links, noord en zuid, rurale gebieden en stedelijke centra, evangelisten en katholieken, hogere klassen en volksklassen,... Lula zal voor iedereen moeten regeren in dit gebroken Brazilië. Dat zal niet gemakkelijk zijn na vier jaar van verdeeldheid en haat aangewakkerd door Bolsonaro, zijn neo-fascistische agenda, zijn incompetentie en zijn provocatieve, despotische en messiaanse ingesteldheid.

Bolsonaro de eerste president die er niet in slaagt om zijn mandaat te verlengen sinds het herstel van de democratie in 1988.

De pijnlijke electorale nederlaag van de man (hij is de eerste president die er niet in slaagt om zijn mandaat te verlengen sinds het herstel van de democratie in 1988), maakt dat wrok een van de emoties is waar Lula mee geconfronteerd zal worden in zijn streven naar verzoening. 

De uittredende president deed er, geheel ongezien, meer dan 48 uur over om een verklaring af te leggen over de uitslag, waardoor er allerlei speculatie werd aangestookt. Ondertussen blokkeerden zijn aanhangers wegen over heel het land. Er werden gecoördineerde protesten ontketend die de Bolsonarista’s moesten aanzetten om Lula’s verkiezing te contesteren door middel van een duidelijke poging tot staatsgreep. Gelukkig, na enige aarzeling van de federale verkeerspolitie, werd deze houding niet gesteund door de leiders van de Bolsonarista’s, noch door de gerechtelijke autoriteiten en het leger, die druk zetten op de president om de wet te handhaven en orde te herstellen in het land. 

Uiteindelijk alludeerde Bolsonaro in een vage amper tweeënhalf minuten durende toespraak -duidelijk het resultaat van een lange interne overweging- naar een gevoel van onrechtvaardigheid en verontwaardiging over de manier waarop het electoraal proces verlopen was, maar stelde hij dat zijn aanhangers niet de radicale protestmethodes zouden overnemen die hij toeschrijft aan links. “Het recht om te komen en te gaan” mocht niet geschonden worden stelde hij.

Hij zei ook, en dit was belangrijk, dat hij zijn constitutionele verantwoordelijkheden zou nakomen. Het ontbrak hem evenwel aan de moed en het fatsoen om zijn electorale nederlaag expliciet toe te geven. Hij eerde de 58 miljoen stemmen die hij won en in een toast naar de zon, prees hij de kleuren groen en geel, de slogan “orde en vooruitgang” en de slagzin die zijn beweging definieert: “God, vaderland, familie en vrijheid”. 

Als minister van Burgelijke Zaken verklaarde Ciro Nogueira vervolgens dat hij gemachtigd was door de president om het transitieproces op te starten. Hij zou Geraldo Alckmin contacteren, Lula’s vicepresident, om de machinerie van de machtsoverdracht te activeren. Op 1 januari moet die overdracht voltooid zijn. Bij deze werd de zeer gevreesde staatsgreep uitgesloten en ging er een zucht van grote opluchting door het hele land. 

Op de avond van zijn overwinning onthulde Lula een intense sociale- en onderwijsagenda. Hij benadrukte de strijd tegen de klimaatcrisis (hij beloofde een totale stopzetting van de ontbossing in de Amazone) en een terugkeer van Brazilië op het wereldtoneel met een roeping voor leiderschap. Maar om zijn doelen te verwezenlijken zal Lula de fiscale balans moeten herstellen die in zijn ijver om verkozen te worden, gebroken werd door zijn politieke tegenstander.

Dit zal Lula’s derde ambtstermijn zijn en waarschijnlijk zijn moeilijkste. Naast de bestaande sociale verdeeldheid zal zijn regering geconfronteerd worden met een complexe economische situatie, met een donkere internationale omgeving die bepaald wordt door het einde van de pandemie en de Russische oorlog tegen Oekraïne. Deze oorlog heeft geleid tot aanzienlijke inflatoire spanningen en een algemene stijging van de intrestvoeten die een instabiele periode inluiden waarvan de ware omvang nog onzeker is. 

De overexploitatie en degradatie van de Amazone zijn dringend aan te pakken problemen.

Lula moet niet alleen de formule ontdekken om zijn sociale agenda te financieren, hij wil ook een halt toeroepen aan de versnelde degradatie van de Amazone. De regio bevindt zich in een kritieke situatie na decennia van overexploitatie. Door het groen licht voor roofbouw van de regering Bolsonaro geraakte de degradatie de afgelopen vier jaar in een stroomversnelling.

Ontbossing, illegale mijnbouw, de uitbreiding van de agro-industrie en de inbeslagname van grond zijn problemen die dringende aandacht vereisen. Op dat vlak zal Lula kunnen rekenen op de solidariteit van de internationale gemeenschap. Veel fondsen voor de bescherming van het Amazonegebied die aan het land onttrokken werden door de verkiezing van Bolsonaro, zullen waarschijnlijk terugvloeien.

Goed nieuws is ook de terugkeer van Marina Silva, de milieuactiviste die al minister was onder Lula in zijn eerste regering en die een krachtig pakket maatregelen ten uitvoer legde om de Amazone en zijn bewoners te beschermen. 

Een ander belangrijk front voor Lula is de terugkeer van Brazilië op het internationale toneel, waar hij zal proberen zijn regionale leidersrol en zijn engagement voor een momenteel verzwakt en verdwaald Latijns-Amerikaans multilateraal systeem te herstellen. Hij zal ook de positie van Brazilië in de zogenaamde BRICS moeten herzien, gezien de accentuering van het militaristisch autoritarisme in Rusland en China, en de antidemocratische tendens in India. Hij zal de betekenis van het Mondiale Zuiden en de Zuid-Zuidbetrekkingen moeten heroverwegen.

De terugkeer van Brazilië op het internationale toneel op dit kritiek moment is fantastisch nieuws. Zeker als het resultaat neerkomt op de verdediging van de democratische waarden en de redding van een Amazone die aan de rand van de volledige vernietiging staat, heeft de wereld deze belangrijke verkiezingen gewonnen. De spanningen en de verdeeldheid in het land zullen nog wel enkele maanden sudderen. Maar het euforische effect van de overwinning op het Bolsonarista-fascisme, en de positieve energie die Lula weet los te weken, brengen een sfeer van optimisme en hoop naar de Latijns-Amerikaanse regio en de wereld. 

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op OpenDemocracy