Image
Lula

Lula da Silva, 24 september 2022; Shutterstock.com

Waarom desinformatie de doorslag zou kunnen geven bij de Braziliaanse presidentsverkiezingen
Artikel
7 minuten

Online desinformatie werpt een schaduw over de presidentsverkiezingen in Brazilië. Jair Bolsonaro, de zittende rechtse president van het land en zijn bondgenoten zijn bedreven gebleken in het overspoelen van sociale media en message-diensten met leugens en complottheorieën over zijn uitdager, voormalig president Luiz Inácio Lula da Silva, in de volksmond bekend als Lula. 

De verspreiding van fake news via sociale media heeft Bolsonaro waarschijnlijk geholpen om de kloof met Lula in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen op 2 oktober te verkleinen. Hij presteerde toen veel beter dan de opiniepeilingen hadden voorspeld. Nu beide mannen zich voorbereiden op de tweede ronde op 30 oktober, zal de desinformatiemachine van extreemrechts naar verwachting in overdrive gaan.

Digitale desinformatie tast niet alleen reputaties aan en intimideert niet alleen tegenstanders, maar mobiliseert ook kiezers. In deze campagne verspreidden invloedrijke politici en dominees op Facebook al geruchten dat Lula van plan is kerken te sluiten en hun volgelingen te vervolgen. Valse beschuldigingen over de antichristelijke kruistocht van Lula bereikten 142 miljoen Twitter-accounts, waardoor Bolsonaro's bewering dat hij als enige de gelovigen kan beschermen, werd versterkt. Deze tactiek lijkt te werken. Net als in 2018 is een aanzienlijk deel van de evangelische stemmen de afgelopen maanden van Lula naar Bolsonaro gemigreerd.

Maar de geruchten zijn leugens. Lula, een volmaakt politiek pragmaticus, heeft hard gewerkt om zijn discours oecumenisch te houden. Als president steunde hij in 2003 zelfs wetgeving die de oprichting van evangelische kerken faciliteerde. Hij regeerde ook samen met een vicepresident die in theorie katholiek was, maar die evangelische kerkdiensten bezocht en lid werd van een partij die was opgericht door de Pinksterbeweging. 

In 2022 moeten hoffelijkheid, fair play en op feiten gebaseerde openbare debatten, echter plaatsmaken voor een post-waarheidspolitiek en digitaal uitvergrote laster. Een derde van de Brazilianen beschouwt zichzelf als evangelische christenen -een belangrijke demografische groep in een land met een electoraat van 156 miljoen. Het zijn vooral kiezers met lage inkomens, die alleen al door hun aantallen een verkiezing kunnen bepalen. En Bolsonaro weet dat hij meer nodig heeft dan gebeden om later deze maand herverkozen te worden. Kijk dus uit voor allerlei soorten problematische berichten en campagnebedrog in de aanloop naar de tweede ronde. 

Er zijn maar weinig politici die beter gebruik maken van desinformatie dan Bolsonaro.

Valse informatie en desinformatie is natuurlijk niet vreemd aan Brazilië. Tijdens Lula’s eerste campagne voor het presidentschap in 1989, brandmerkten protestantse dominees hem als “de duivel”, terwijl een rechtse rivaal waarschuwde dat Lula private inkomsten in beslag zou nemen als hij verkozen werd. Lula verloor de verkiezingsrace toen van marktfavoriet Fernando Collor de Mello, en moest toekijken hoe die de rekeningen van de nationale banken bevroor en de economie volledig ontwrichtte.

Het discours sloeg om in 2014, toen Lula’s opvolgster de toenmalige president, Dilma Rousseff, een campagneflmpje uitzond waarin haar opkomende linkse uitdaagster, Marina Silva, beschuldigd werd van het stelen van het eten van de borden van de Brazilianen door bankiers te steunen met de idee om de centrale bank autonomie te verlenen. Silva’s reactie: “De Arbeiderspartij heeft fake news uitgevonden”.

Het verschil vandaag is echter dat sociale media, breedbandinternet en de alomtegenwoordige smartphones, partijdige groepen – waaronder het zogenaamde ‘haatkabinet’ opgericht door een van Bolsonaro’s zonen- helpen bij het instrumentaliseren van onwaarheden. Ongefilterde inhoud kan rechtstreeks naar de mobiele telefoons gestuurd worden. Dit is des te erger in een land dat overspoeld wordt door een vrome politiek, waarbij traditionele nieuwskanalen gekenmerkt door rigoureuze verslaggeving en redactionele protocollen gedemoniseerd worden. Zoals zo vaak het geval is, transformeren leugens die met overtuiging verkondigd worden in gospel. Digitale bots en algoritmes doen de rest.

Er zijn maar weinig politici die beter gebruik maken van desinformatie dan Bolsonaro. In 2018 deed hij beroep op Facebook, WhatsApp en een netwerk van nauw verbonden loyalisten om een zwakke, ondergefinancierde campagne om te zetten in een snelle opmars naar het presidentschap. Politieke desinformatie, samen met complottheorieën over van alles en nog wat -van klimaatbedrog en COVID-19 tot QAnon, zijn sindsdien schering en inslag, zowel online als daarnaast.

De integriteit van de Braziliaanse electorale instituties ligt vandaag onder vuur door het toenemende wantrouwen jegens democratische instellingen vanwege een aantal van de meest fanatieke producenten en consumenten van sociale media-inhoud ter wereld. In de aanloop naar de huidige presidentsverkiezingen en in de nasleep van de gemeenteraadsverkiezingen van 2020 heeft het Hoog Electoraal Gerechtshof speciale commissies en waarnemingsposten opgericht om toezicht te houden op de onlinecampagne. Acht sociale mediaplatforms beloofden hun netwerken af te schermen tegen desinformatie.

Ondanks alle ophef over nepnieuws in het Westen, besteden sociale media-platforms nog steeds relatief weinig aandacht aan misstanden in de niet-Engelstalige wereld.

Brazilië kan alle hulp gebruiken die het kan krijgen. Ondanks alle ophef over nepnieuws en digitale schade in Noord-Amerika en West-Europa, besteden sociale media-platforms nog steeds relatief weinig aandacht aan misstanden in de niet-Engelstalige wereld. Dit kan komen doordat sociale mediabedrijven niet alleen reageren op hun klantenbasis, maar ook meer aandacht hebben voor geografische locaties waar regelgeving en rechtszaken het hardst aankomen. Vandaar dat innovatie en investeringen in het modereren van inhoud en de daartoe ontwikkelde algoritmes vooral gericht zijn op Engelstalige markten. Andere delen van de wereld, die potentieel kwetsbaarder zijn voor online wanpraktijken, worden over het hoofd gezien.

Het zijn blinde vlekken voor de sociale mediabedrijven die mondiale grenzen proberen vast te leggen voor digitale desinformatie, valse informatie, haatzaaiende uitspraken en extremisme. Er zijn nochtans zeer reële gevolgen in opkomende markten, zoals Brazilië. Global Witness, een NGO die opkomt voor het milieu en mensenrechten, diende enkele maanden geleden bij wijze van onderzoek tien Braziliaanse Portugeestalige advertenties in bij Facebook die duidelijk valse informatie over de verkiezingen bevatten. Ze werden allemaal goedgekeurd voor publicatie. Toen dezelfde advertenties drie weken voor de eerste ronde van de presidentsverkiezingen opnieuw werden ingediend, glipte andermaal bijna de helft door de mazen van het net – onder meer een bericht dat beweerde dat het Braziliaans Electoraal Hof met de stemmachines had geknoeid. 

Ook burgergroeperingen in Brazilië luiden de alarmbel over de stortvloed aan verkiezingsgerelateerde desinformatie. NetLab, een onderzoeksproject van de Federale Universiteit van Rio de Janeiro, bracht desinformatiecampagnes aan het licht op tientallen WhatsApp- en Telegram-kanalen in de aanloop naar de verkiezingen van 2022. Een andere actiegroep, Sum of Us, beschreef hoe Meta (de eigenaar van Facebook) een ecosysteem van berichten en advertenties faciliteert dat ontworpen is om de Braziliaanse democratie te ondermijnen. En bijna 100 Braziliaanse universiteiten, denktanks en digitale activisten dringen er bij sociale mediabedrijven op aan om hun inspanningen ter bescherming van de integriteit van de verkiezingen op te voeren.

Bolsonaro’s campagne om het electorale proces te ondermijnen is nog altijd in volle gang. Zelfs met de voordelen die zijn machtspositie met zich meebrengen en ondanks de digitale aanvallen die zijn loyalisten op Lula afvuurden, verloor hij niettemin de eerste ronde met een verschil van meer dan 6 miljoen stemmen (5%) en blijft hij de underdog voor de tweede ronde. Maar samen met zijn bondgenoten is hij ongeëvenaard in het bombarderen van de Brazilianen met complottheorieën en verhalen over gesaboteerde elektronische stemmachines en geheime telcentra. 

Aan de vooravond van de eerste ronde beweerde Bolsonaro's regerende Liberale Partij -zonder bewijs- dat het Braziliaans Hoog Electoraal Gerechtshof verzuimd had om tijdig maatregelen te nemen om de veiligheid van de verkiezingen te waarborgen. Ze verklaarde dat het Braziliaanse kiesstelsel kwetsbaar is voor cyberaanvallen. De verkiezingsautoriteit reageerde op de beweringen van de partij van de president door ze te omschrijven als "vals en oneerlijk, zonder enige bewijsgrond in de realiteit". De voorzitter van de Liberale Partij, Valdemar Costa Neto, en de minister van Defensie van Bolsonaro hadden het datacentrum van het kiesgerecht bezocht en geen "geheime kamer" of bewijs van iets kwaadaardigs gevonden. 

Of deze dissonantie het gevolg was van een onenigheid binnen de dichte kring rond Bolsonaro of gewoon een poging om de verkiezingen te bederven door verwarring te zaaien, zullen de Brazilianen waarschijnlijk nooit weten. Maar in een gepolariseerd land kunnen bepaalde beweringen -waarheid of niet- het gewicht van een heilig geschrift krijgen. 

Bolsonaro gaat de tweede ronde nu tegemoet als overlever, gesterkt doordat hij de projecties van negen onafhankelijke peilingen verslaan heeft die allen voorspelden dat Lula de eerste ronde met een ruime meerderheid zou winnen. In een grimmige nacht voor links behaalde Lula uiteindelijk maar net iets meer dan 48% van de stemmen, tegenover 43% voor Bolsonaro. Vertrouwelingen van Bolsonaro deden het ook beter dan verwacht en wonnen belangrijke gouverneursposten en parlementszetels. Fouten in de selectiemethode voor de steekproeven en een gebrek aan aandacht voor demografische verschuivingen hebben de Braziliaanse opiniepeilers waarschijnlijk op het verkeerde been gezet. Het zal alleszins voer zijn voor de desinformatiegolf in de aanloop naar de tweede ronde.  

Dit vertaalde artikel verscheen eerder op OpenDemocracy


Iets fouts of onduidelijks gezien op deze pagina? Laat het ons weten!

Thema
Land

Nieuwsbrief

Schrijf je in op onze digitale nieuwsbrief.