Op 13 november pleegde Francisco Wanderley, een extreemrechtse politicus van de Liberale Partij van ex-president Jair Bolsonaro, een bomaanslag bij het Braziliaanse Hooggerechtshof in Brasília. (Vorig jaar kreeg Bolsonaro zelf een tijdelijk verbod opgelegd van dit Hof om zich kandidaat te stellen voor verkiezingen, wegens het ondermijnen van de Braziliaanse democratie.) Er waren twee ontploffingen en de dader kwam om het leven in de terroristische aanslag. Het incident illustreert de groeiende neiging van Braziliaans extreemrechts om geweld in te zetten tegen de democratische instellingen van het land, die volgens hen “geïnfiltreerd zijn door communisten” waarvan ze Brazilië moeten “redden”.
De aanval komt er bijna twee jaar na de bestorming in de Braziliaanse hoofdstad van de drie bestuurlijke machten (het parlement, het presidentieel paleis en het Hooggerechtshof), door Bolsonaro-aanhangers, in een poging het resultaat van de eerlijke een vrije verkiezingen ongedaan te maken - een kenmerk van het fascisme. Dergelijke geweldsincidenten zullen steeds vaker voorkomen en gevaarlijker worden. Ze worden aangemoedigd door de verkozen volgende president van de VS, Donald Trump, en de MAGA-beweging, zowel in de VS als in Brazilië.
Met nog zo’n twee maanden te gaan voor de tweede ambtstermijn van Trump, is extreemrechts in Brazilië zich aan het organiseren om steeds autoritairder te worden, met als doel de de vernietiging van de democratie voor eigen gewin. Bolsonaro, die een fervent bewonderaar is van Trump, was de eerste (ex-)wereldleider die zijn overwinning vierde met overvloedige lofbetuigingen. Hij noemde Trump “een ware strijder” tegen “globalisten en de diepe staat”. Hij prees de winst van Trump als een overwinning voor “echte democratie”, die “de opkomst van rechts en conservatieve bewegingen zal versterken”, wat ironisch is, gezien het feit dat geen van beide mannen voor echte democratie of zelfs conservatieve waarden staat.
Fascistisch taalgebruik resonerend, spoorde Bolsonaro de Brazilianen ook aan om zich te laten inspireren door de wederopstanding van Trump, en beriep hij zich op goddelijke interventie om de “missie van vrijheid” van Brazilië te voltooien en “zijn lotsbestemming van grootsheid terug te winnen”. De retoriek van de voormalige president maakt deel uit van een bredere trend binnen de Braziliaanse extreemrechtse politiek die het extreemrechts populistisch nationalisme in de VS weerspiegelt, evenals de minachting voor “linkse elites” en de verwijzingen naar goddelijke interventie om steun te mobiliseren.
De onderlinge verwantschap werd fysiek zichtbaar gemaakt, toen een van Bolsonaro's zonen, Eduardo, tevens een Braziliaans parlementslid (Deputado Federal) met een grote aanhang, Trumps verkiezingsfeest in Mar-a-Lago bijwoonde en later een MAGA-pet droeg. In berichten op sociale media beweerden Eduardo en zijn broers, Flávio en Carlos Bolsonaro dat ze “links zouden verslaan” en “het land zouden bevrijden”. Naar verluidt zijn Eduardo en Donald Trump Jr. goede vrienden. De sociale mediapagina's van de Bolsonaro's posten dagelijks Portugese vertalingen van de toespraken van Donald Trump.
Bij de recente Braziliaanse gemeenteraadsverkiezingen dit najaar behaalden extreemrechtse partijen zoals de Evangelische partij 'Republicanos' en de nationalisten van 'União Brasil' grote overwinningen, zowel in grote steden als op het platteland, onder meer in Rio de Janeiro en São Paulo, terwijl het federale district nog steeds gedomineerd wordt door extreemrechts. Dit betekende een belangrijke tegenslag voor de Arbeiderspartij (PT) van president Luiz Inácio Lula da Silva en andere linkse facties.
Ondanks het feit dat Bolsonaro zich tot 2030 niet verkiesbaar mag stellen, speelt de voormalige president een centrale rol bij het vormgeven van de retoriek en het beleid aan de rechterkant, waaronder pleidooien voor een hard anti-misdaadbeleid, voor het verwijderen van de seculiere regering en van Lula uit zijn ambt, en voor het streng bestrijden van corruptie. Naast de familie van Bolsonaro zullen prominente rechtse gouverneurs, waaronder Tarcísio de Freitas (in São Paulo), Cláudio Castro (in Rio de Janeiro), Ratinho Júnior (in Paraná), Jorginho Mello (in Santa Catarina) en Ronaldo Caiado (in Goiás) waarschijnlijk koplopers zijn bij de verkiezingen van 2026. Ze halen allemaal hogere goedkeuringspercentages dan Lula.
De extreemrechtse beweging in Brazilië heeft in toenemende mate militarisme en antidemocratische acties omarmd, waardoor de polarisatie escaleert en de openbare veiligheid wordt ondermijnd. Naast de opstand van 2023 in Brasília, noemt Bolsonaro de militaire dictatuur “een zeer goede periode”, heeft hij het doden en martelen door de staat van contra-militanten -waaronder voormalig president Dilma Rousseff (die hij hielp afzetten)- gerechtvaardigd, en heeft hij gezegd dat hij indien nodig een militaire machtsovername zou uitvoeren. Uit een peiling van Datafolha blijkt dat 51% van de Brazilianen gelooft dat Bolsonaro een succesvolle staatsgreep zou kunnen plegen, terwijl Pew Research vaststelt dat 41% van de Brazilianen voorstander is van een militair bewind. Bolsonaro en andere extreemrechtse politici zouden volgens de Braziliaanse inlichtingendienst ook betrokken zijn geweest bij een vermeend complot om Lula en topambtenaren uit het kabinet te vermoorden.
De retoriek en het beleid van extreemrechtse leiders in Brazilië dragen bij aan een klimaat van intolerantie en autoritarisme, ondermijnen de democratische fundamenten van Brazilië en vormen een bedreiging voor de rechten van gemarginaliseerde gemeenschappen. De extreemrechtse agenda omvat het systematisch ontmantelen van alle milieuregelgeving, het tegenwerken van LGBTQ+ rechten, het marginaliseren van minderheidsgemeenschappen via breed politiegeweld (inclusief steun voor milities en doodseskaders), het steunen van economische maatregelen die extreme vermogensongelijkheid vergroten, het intrekken van alle subsidies voor openbare onderwijs- en sociale programma's, het vergroten van de rol van religie in de staat, het inzetten van de rechterlijke macht als wapen tegen politieke tegenstanders, en het verzwakken van democratische checks and balances, vaak onder het mom van het beschermen van de “vrijheid” en “veiligheid”. De Bolsonaro's hebben zelfs voorgesteld om subversieve ideologieën, zoals het communisme, te verbieden. Trumps alliantie met deze extremistische autoritaire populisten zou voorstanders van democratie, de rechtsstaat en mensenrechten overal ter wereld zorgen moeten baren.
Desinformatie via sociale media heeft ook een grote rol gespeeld in het vergroten van de aantrekkingskracht van extreemrechts, met politici -waaronder de Bolsonaro’s- die er extreem actief zijn en miljoenen volgers hebben. Volgens het Reuters Institute krijgt 66% van de Brazilianen het nieuws voornamelijk via sociale media binnen. Platformen zoals Twitter/X van Elon Musk zijn hubs van desinformatie geworden. Musk heeft persoonlijk de spanningen met Alexandre de Moraes, de Braziliaanse rechter van het Hooggerechtshof, opgestookt door in het Portugees te tweeten: “Op een dag, @Alexandre, zal deze foto van jou in de gevangenis echt zijn. Let op mijn woorden.”
Rechter Moraes, die de pogingen aanvoert om digitale desinformatie in te dammen, wordt door extreemrechts beschuldigd van censuur. Braziliaanse studies tonen echter aan dat de overgrote meerderheid van de desinformatie afkomstig is van extreemrechtse netwerken. Extreemrechts in Brazilië, met de directe steun van de MAGA-beweging en Musk, kadert nu elke poging om desinformatie te bestrijden als een aanval op de vrijheid van meningsuiting. Ironisch genoeg houdt de Bolsonaristische beweging vol dat ze “strijders voor waarheid, vrijheid en democratie” zijn.
Net als met MAGA in de VS, vormt de Evangelische Kerk in Brazilië een andere steunpilaar van extreemrechts in het land. Edir Macedo, de oprichter van de Universele Kerk voor het Koninkrijk van God, steunde Bolsonaro openlijk in 2022, door te zeggen: “Wij evangelisten hebben geen twijfels. Wij stemmen op Jair Bolsonaro”. De Universele Kerk en soortgelijke evangelische instellingen hebben aanzienlijke invloed, vooral op het platteland en in verarmde gebieden, waar ze verhalen hebben verspreid die progressieve politici in verband brengen met moreel verval en criminaliteit.
Macedo schonk in oktober nog een ondertekende bijbel aan Donald Trump. Politiek-evangelische kerken hebben met hun politieke steun en aanwezigheid in de media miljoenen kiezers bereikt en de publieke opinie gevormd om de agenda van extreemrechts te versterken.
Brazilië is een ook vruchtbare bodem geworden voor door MAGA-gesteunde organisaties, zoals de terugkerende conservatieve conferentie CPAC Brasil, die dienst doet als een platform voor extreemrechts bij het verspreiden van zijn boodschap, en voornamelijk wordt gefinancierd door donoren uit de VS. Prominente leden van de familie Bolsonaro, waaronder Jair, hebben meerdere keren deelgenomen. In 2023 was de voormalige Braziliaanse president te gast op de CPAC in de Verenigde Staten. Kort daarvoor zou rechts-conservatief mediafiguur en politiek strategist Steve Bannon de Bolsonaro's naar verluidt geholpen hebben bij het plannen van de opstand in Brasília. Met de terugkeer van Trump aan de macht zullen deze financiële en ideologische platforms en kanalen zich waarschijnlijk uitbreiden, waardoor extreemrechts zich verder zal verankeren in het Braziliaanse politieke landschap.
Deze factoren helpen allemaal bij de opbouw van een snel bewegende machine ten gunste van extreemrechts in Brazilië, met steun van de MAGA-wereld. Zoals een politiek analist me vertelde: “Brazilië is nu de grootste democratie van Amerika”, maar dat is misschien niet meer voor heel lang. We mogen niet vergeten dat Brazilië nog maar vier decennia een democratie is en dat de eigen MAGA-beweging het land terug naar een dictatuur kan leiden. Nu de verkiezingen van 2026 naderen, zal het Braziliaanse volk moeten beslissen of het de trend van het fascisme volgt, of terugkeert naar een van de meest diverse democratieën ter wereld. Of aanklachten tegen sleutelfiguren in de Braziliaanse fascistische bewegingen, waaronder Jair Bolsonaro en topmilitairen die de opstand steunden, ergens zullen toe leiden, blijft ook de vraag. In het belang van de democratie moeten ze absoluut worden bestraft.
Net zoals de VS er hielp voor zorgen dat Brazilië op 31 maart 1964 in een militaire dictatuur werd gestort, zou een fascistische VS-regering dit opnieuw kunnen doen.
Dit vertaalde artikel verscheen op Common Dreams.