De grote vooruitgang van extreemrechts in de Europese verkiezingen heeft heel wat oorzaken, die nu volop worden geanalyseerd. Een minder gekende factor die speelt is de aanhoudende campagne van ultraconservatieve stichtingen in de VS om extreemrechts in Europa te versterken en te verenigen, met het oog op het promoten van traditionele gezinswaarden en het terugdraaien van rechten waar jarenlang voor gestreden is, o.a. gender-, abortus- en LGBTQIA+-rechten (zoals huwelijkgelijkheid, transgenderrechten en antidiscriminatieregels). Dit gebeurt onder meer door massaal geld te investeren.
Volgens onderzoeken van 'OpenDemocracy' en 'Corporate Europe Observatory' hebben de 12 belangrijkste christelijk-rechtse organisaties en conservatieve liefdadigheidsstichtingen in de VS, tussen 2008 en 2017 zeker 50 miljoen dollar in Europa gepompt voor de financiering van campagnes tegen LGBTQIA+-rechten en abortus. De laatste jaren was er een duidelijke toename van deze financiële inspanningen. In de periode 2018-2022, vloeide er 30 miljoen dollar van de 12 grootste christelijke en conservatieve stichtingen richting Europa. De bestemmelingen zijn extreemrechtse partijen, bewegingen en organisaties.
Een van de grootste geldschieters, zowel in de VS als in Europa, is de ‘Alliance Defending Freedom’ (ADF), een christelijk-rechtse organisatie die een prominente rol heeft gespeeld in het terugdringen van verworven rechten aan beide zijden van de Atlantische Oceaan. In de VS is de ADF al tientallen jaren actief. Om de geviseerde rechten te ondermijnen, spant ze in de VS voornamelijk rechtszaken aan en bouwt ze ultraconseratieve netwerken uit. Sinds een tiental jaren heeft ze -niet zonder succes- dezelfde tactieken naar de EU en haar lidstaten gebracht.
ADF in de VS
De ADF werd in 1994 opgericht in de VS door 35 rechts-christelijke leiders ter promotie van een sociaal-conservatieve agenda. Met de rijkelijke steun van anonieme donateurs is ze uitgegroeid tot een van de meest agressieve actiegroepen van christelijk extreemrechts. Verschillende mensenrechtenorganisaties beschouwen de ADF als een LGBTQIA+ haatgroep.
Sinds haar oprichting is één van de absolute prioriteiten van de organisatie de strijd tegen abortus. Het federaal Hooggerechtshof van de VS gaf vrouwen met het arrest ‘Roe vs Wade’ uit 1973 het recht op abortus. In samenwerking met de wetgevers van de staat Mississippi hielp ADF bij het opstellen van de wettekst die in 2018 een einde maakte aan alle abortussen na 15 weken zwangerschap. Dit lokte -zoals de bedoeling was- een rechtszaak uit op federaal niveau, waarbij de ADF nauw betrokken was bij de verdediging van de staat Mississippi. In juni 2022 oordeelde het federaal Hooggerechtshof uiteindelijk dat abortus geen grondwettelijk, noch een fundamenteel recht is. De bevoegdheid om de verschillende aspecten van abortus te reguleren, werd zo bij de individuele VS-staten gelegd. De uitspraak betekende een enorme stap achteruit voor de vrouwenrechten. Sinds de uitspraak van het federaal Hooggerechtshof zijn er ondertussen al 14 VS-staten, waaronder ook Mississippi, die een totaalverbod op abortus hebben ingevoerd (soms behalve als het leven van de moeder in gevaar is en/of als er sprake is van juridisch bewezen verkrachting).
Project 2025
Het was Donald Trump die als president twee ultraconservatieve rechters benoemde voor het federaal Hooggerechtshof dat Roe vs Wade ongedaan maakte, en dat is geen toeval. De CEO van ADF, Mike Farris, is een vriend van Trump. Na de overwinning van Biden in de presidentsverkiezingen van 2021, spande ADF rechtszaken aan tegen verschillende VS-staten in een poging het kiesresultaat te ondermijnen.
Samen met een breed spectrum aan gelijkgestemde organisaties en liefdadigheidsstichtingen maakt de ADF deel uit van 'Project 2025', een initiatief geleid door de ultraconservatieve Heritage Foundation, dat een tweede ambtstermijn van Trump voorbereidt. Eenmaal verkozen, heeft Project 2025 een uitgebreid en gedetailleerd plan klaar, dat de president meer macht moet geven en de staat moet terugdringen. Het plan voorziet onder meer in de afschaffing van milieuwetgeving ten voordele van de productie van fossiele brandstoffen. Daarnaast moet uiteraard de oorlog verklaard worden aan abortus, reproductieve rechten, LGBTQIA+ rechten, diversiteit, enz. Een van de manieren om dat te doen is het simpelweg opdoeken van overheidsinstellingen ter bescherming van de burgerrechten, waaronder het ministerie van Onderwijs. Een ander onderdeel van Project 2025 -waar Trump zeker oren naar heeft- is de anti-immigrantenagenda. Indien hij wordt verkozen wil Trump van massale arrestaties, deportaties en het afpakken van migrantenrechten belangrijke prioriteiten maken.
Om hun beoogde agenda te promoten en te realiseren hebben conservatieve organisaties en liefdadigheidsstichtingen heel wat geld ter beschikking. Volgens Corporate Observatory Europe spendeerden 80 van de 100 organisaties betrokken bij Project 2025 ongeveer 2,3 miljard dollar aan het verwezenlijken van hun doelstellingen in 2022. Een deel van dat geld wordt geïnvesteerd in het creëren van steun voor hun standpunten in Europa.
ADF in Europa
De ADF is actief in Europa sinds 2010, toen de dochteronderneming ADF International werd opgericht. Vandaag heeft de organisatie vijf kantoren op het Europese continent. De meeste daarvan zijn gevestigd in de buurt van internationale instellingen met het oog op lobbywerk en juridische belangenbehartiging. Zo is er uiteraard een ADF-vestiging in Brussel om de toegang tot de EU-instellingen te verzekeren. Daarnaast zijn er kantoren in Londen, in Wenen voor de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), in Genève voor de VN-instellingen, en in Straatsburg voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
Met deze kantoren als uitvalsbasis is de ADF betrokken bij een waaier aan rechtszaken, campagnes en activiteiten ter bevordering van haar ultraconservatieve standpunten in heel Europa. Onder de juridische successen van de organisatie vinden we bijvoorbeeld de beslissing in 2020 van het Pools Grondwettelijk Hof dat abortus wordt verboden behalve in het geval van verkrachting of incest, of als het leven van de moeder in gevaar is. ADF International was in deze zaak actief betrokken bij het opstellen van de juridische argumenten tegen abortus. Ze biedt gelijkaardige gerechtelijke hulp voor organisaties, bedrijven en personen die worden beschuldigd van discriminatie en haatspraak. In Finland steunde de ADF bijvoorbeeld met succes de conservatieve politica Päivi Räsänen die in 2022 aangeklaagd werd wegens haatzaaierij tegen de LGBTQIA+ gemeenschap.
De ADF houdt zich in Europa, net zoals in de VS, bezig met netwerking en het mee opzetten van evenementen die haar standpunten promoten, zoals de 'NatCon'-evenementen, een serie nationaal-conservatieve conferenties, waarvan de edities in 2022 en 2024 doorgingen in Brussel (met Europees Parlementslid voor het Vlaams Belang Tom Vandendriessche als een van de gastsprekers). Het evenement kwam afgelopen april kortstondig in het Belgische nieuws omdat de burgemeester van Sint-Joost-ten-Node, Emir Kir, de conferentie liet stilleggen door de politie. De burgemeesters van verschillende andere Brusselse gemeentes hadden ook al tevergeefs geprobeerd om het evenement tegen te houden. De ADF zorgde er met al haar juridische ervaring snel voor dat de rechtbank het gewoon liet doorgaan.
Verder helpt de ADF in Europa ook nieuwe organisaties uit de grond stampen, die dan weer nieuwe coalities en netwerken vormen, en eigen evenementen organiseren. In Polen was de ADF in 2012 medeorganisator van een evenement waar de denktank Ordo Iuris werd opgericht. Ordo Iuris is berucht om zijn cruciale rol bij het instellen van zogenaamde 'LGBT-vrije zones' door Poolse gemeenten – een haatpraktijk tegen de LGBTQIA+ gemeenschap die het land al snel in de problemen bracht bij de Europese Unie. Tegen 2020 besloegen de LGBT-vrije zones maar liefst een derde van het Poolse grondgebied. Pas in februari dit jaar verwierp een rechtbank in Warschau de laatste LGBT-vrije zone in het land.
De ADF is uiteraard ook een belangrijke speler in het Hongarije van de extreemrechtse en conservatieve premier Viktor Orbán, die al sinds 2010 onafgebroken aan de macht is. De organisatie verschijnt er regelmatig op conferenties, zoals de terugkerende Demografische Conferentie ter versterking van conservatieve gezinswaarden. Ze ondersteunt er ook plaatselijke ultraconservatieve denktanks die het exporteren van de politieke dogma's van het regime naar de rest van Europa tot doel hebben.
De activiteiten van ADF International moeten absoluut in een bredere context worden geplaatst, namelijk die van een ultraconservatief project, dat zich verbonden heeft met Trump en zich stevig wil verankeren binnen Europa. Orbáns Hongarije biedt al meer dan een decennium vruchtbare grond. De afgelopen drie jaar organiseerden de Republikeinse Partij van de VS en een waaier aan conservatieve activisten, er een Europese versie van de ‘Conservative Political Action Conference’ (CPAC).
Tijdens de meest recente CPAC, op 25 en 26 april 2024, draafden naast de onvermijdelijke Hongaarse premier heel wat leiders en politici uit extreemrechtse Europese partijen op, zoals het Spaanse Vox, het Oostenrijkse FPÖ en de Italiaanse Fratelli d’Italia. Ook de voorzitter van de Nederlandse PVV, Geert Wilders, en zijn tegenhanger van het Vlaams Belang, Tom Van Grieken, kwamen er hun zegje doen als gastsprekers. Naast pleidooien voor de versterking van conservatieve gezinswaarden, wordt er vanuit nationalistisch-identitair perspectief fel tekeer gegaan tegen migratie, zeker vanuit moslimlanden, evenals tegen een grotere Europese integratie.
Lobby
De ADF werd in 2010 formeel geregistreerd als een lobby-entiteit in het Transparantieregister van de Europese Unie. Ze heeft een jaarlijks lobbybudget van 650.000 euro en vier geregistreerde lobbyisten die gemakkelijk toegang hebben tot het Europees Parlement. De registratie betekent dat ze mogen spreken met Eurocommissarissen en hun hoogste medewerkers, maar de ADF lijkt zich eerder te richten op het Europees Parlement dan op de Commissie. Volgens het Transparantieregister heeft de ADF sinds december 2014 slechts twee ontmoetingen gehad met hooggeplaatste ambtenaren van de Europese Commissie - respectievelijk over ‘gelijke behandeling’ en ‘haatzaaien’. De rechts-populistische en extreemrechtse groeperingen binnen het Europees Parlement zijn echter uitzonderlijk slecht in het rapporteren van hun vergaderingen. De officieel beschikbare informatie over ontmoetingen van de ADF met Europarlementairen (EP’s), geeft mede daardoor een vertekend beeld van de werkelijke aanwezigheid en impact van deze organisatie binnen de EU-instellingen.
In de loop der jaren heeft ADF een nauwe werkrelatie opgebouwd met een pak EU-politici en partijen, voornamelijk binnen de nationaal-conservatieve en extreemrechtse fracties in het Parlement: de Europese Conservatieven en Hervormers (ECH), waarbij de N-VA aangesloten is, naast onder meer de Poolse Vrijheid en Rechtvaardigheidspartij en de Italiaanse Fratelli d’Italia van premier Giorgia Meloni-, en Identiteit en Democratie (ID), waartoe het Vlaams Belang behoort en o.a. ook het Rassemblement nationale van Marine Le Pen. Maar ze heeft ook voet aan de grond gekregen binnen de traditioneel conservatieve fractie, de Europese Volkspartij (EVP), dat het merendeel van de christendemocratische partijen in de Europese lidstaten omvat, zo ook de CD&V en haar Belgisch-Franstalige tegenhanger ‘Les Engagés’. En de ADF-lobby beperkt zich niet louter tot de meer ontvankelijke fracties met haar briefings, campagnes en activiteiten. Vooruit-politica en Europarlementslid in de S&D-fractie (Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten), Kathleen van Brempt, bevestigde aan de alternatieve nieuwssite Apache dat ze regelmatig gebombardeerd wordt met e-mails van de ADF. “Vooral wanneer een van hun strategische dossiers op de agenda staat. De toename van pogingen om Europees beleid te beïnvloeden is zorgwekkend. We moeten de democratie in heel Europa versterken om onze samenlevingen te beschermen tegen extreme organisaties en buitenlandse actoren die proberen te breken wat we hebben opgebouwd: een Europa gebaseerd op democratie, vrijheid en mensenrechten."
Volgens verschillende leden van het Europees Parlement wordt de toon van bepaalde debatten ook steeds agressiever, bijvoorbeeld over abortus. In april 2024, toen het Europees Parlement overwoog een resolutie te steunen die van de toegang tot abortus een fundamenteel recht zou maken, ontvingen “parlementsleden een levensechte mini-foetus van ongeveer 3 centimeter toegestuurd, samen met een brief waarin werd gepleit tegen abortus”, vertelde Europarlementslid voor Groen, Sara Mathieu, aan Apache.
In de aanloop naar de voorbije Europese verkiezingen opende de christendemocratische voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, de deur voor een samenwerking in het Europees Parlement tussen de meer centrum gerichte Europese Volkspartij (EVP) en de ECH. Er werd gevreesd dat deze twee fracties samen met ID een absolute conservatieve meerderheid zouden vormen in het Parlement. Uiteindelijk bleef de EVP met 190 zetels de grootste politieke fractie in het Europees parlement. Indien de 76 zetels van de ECH en de 58 zetels van ID, daar worden bijgeteld, komen we op 324 zetels op een totaal van 720 zitjes. Niet alleen is dat geen meerderheid, een openlijke samenwerking met de extreemrechtse ID-fractie, zou voor heel wat partijen binnen de EVP-fractie een rode lijn zijn.
Daartegenover staat dat bepaalde ideeën gepropageerd door extreemrechts ondertussen zodanig ingeburgerd zijn geraakt bij de centrumpartijen, dat de betrokkenheid van ID absoluut niet nodig is voor de totstandkoming van een bepaald beleid. Dat is een trend die evengoed zichtbaar is in de afzonderlijke EU-landen. In het bijzonder rond migratie is het discours en het beleid in Europa ongemeen asociaal, hard en onmenselijk. Migratie wordt beschouwd als een plaag en een gevaar dat met strenge en militaire middelen bestreden moet worden. De veelgeprezen mensenrechten worden daarbij kordaat op de achtergrond geplaatst.
Wat de sociaal-conservatieve agenda van extreemrechts betreft, is er in Europa nog veel potentieel voor het lobbywerk van ADF en konsoorten. De trend van toenemende financiële en organisationele inspanningen ter bevordering van ultraconservatieve standpunten, voor een groot stuk geleid door VS-organisaties en stichtingen, zullen ongetwijfeld worden voortgezet in de nabije toekomst. De duidelijke opmars van nationaal-conservatieve en extreemrechtse partijen in Europa mag echter niet worden toegeschreven aan deze georkestreerde campagne. De redenen voor die opmars zijn complex en multidimensionaal. Ze omvatten groeiende economische onzekerheid en ongelijkheid, verschuivende politieke conjunctuur, de invloed externe veiligheidsfactoren als de klimaatverandering en nabije oorlogen, het gecrëerde angsklimaat rond migratie, enzovoort. Anderzijds staat het buiten kijf dat de campagne om extreemrechts in Europa te versterken en te verenigen vruchten afwerpt.