Vorige week werd het nieuws bekendgemaakt dat VS-president Joe Biden Oekraïne wil voorzien van clustermunitie als onderdeel van een nieuw militair hulppakket aan Kiev ter waarde van 800 miljoen dollar. In 2008 werd nochtans een internationale conventie opgesteld die de productie, de transfer, de opslag en het gebruik van dit verschrikkelijke wapen verbiedt omdat het totaal geen onderscheid maakt tussen militaire en civiele doelwitten en disproportioneel veel burgers verwondt en doodt.
Concreet is een clusterbom een explosieve huls die tientallen tot honderden kleinere bommen of submunities bevat. Eenmaal afgeworpen door een vliegtuig of afgevuurd vanop de grond of de zee breekt de huls open in de lucht waardoor de submunitie vrijkomt en verspreid wordt over een gebied ter grootte van een aantal voetbalvelden. De ontstekers van een groot deel van de submunitie werken vaak niet zoals ontworpen, waardoor heel wat fragmentatiebommetjes op de grond landen zonder te ontploffen. Tot jaren nadat de gevechten waarin ze werden ingezet beëindigd zijn, kunnen ze wanneer ze verstoord worden, nog altijd exploderen en (dodelijke) burgerslachtoffers maken.
De submunitie is bovendien klein en sommige modellen zijn felgekleurd of lijken op ballen, waardoor kinderen ertoe aangetrokken zijn, met alle gruwelijke gevolgen van dien. Heel wat onontplofte munitie komt ook terecht op landbouwgronden die op die manier getransformeerd worden tot mijnenvelden.
Zwaar getroffen landen zijn onder meer Syrië, Afghanistan, de Balkanlanden, Angola, de Democratische Republiek Congo, Somalië, Libië, Libanon, Laos, Cambodja en Vietnam. Het Internationale Comité van het Rode Kruis schat bijvoorbeeld dat alleen al in Laos 9 tot 27 miljoen niet-geëxplodeerde submunities zijn achtergebleven na de VS-bombardementen van de jaren 1960 en 1970. Deze onontplofte fragmentatiebommetjes verwondden en doodden sinds het einde van de oorlog minstens 11.000 mensen, waarvan meer dan 30 procent kinderen. In 2006, verschillende maanden na de Israëlische clusterbombardementen tegen de Hezbollah in Zuid-Libanon, was een delegatie van Vrede vzw er getuige van hoe duizenden onontplofte fragmentatiebommen nog steeds honderden burgers, onder wie opvallend veel kinderen, verminkten en doodden. De Verenigde Naties (VN) schatte dat bijna 40% van de Israëlische submunitie niet ontploft was bij inslag.
Het gruwelijke arbitraire karakter van deze wapens is de reden waarom inmiddels 123 landen het clustermunitieverbod ondertekend hebben.
Het gruwelijke arbitraire karakter van deze wapens is de reden waarom inmiddels 123 landen het clustermunitieverbod ondertekend hebben, (waarvan 111 ook geratificeerd). De Conventie inzake Clustermunitie trad in werking op 1 augustus 2010. Een aantal van de meest gemilitariseerde landen ter wereld, zoals de Verenigde Staten, Rusland en Israël, weigeren systematisch om er zich bij aan te sluiten. Ze blijven de controversiële wapens ongestoord produceren en aanwenden. De VS gebruikte op grote schaal clusterbommen tegen Irak in 2003 en leverde ze aan Saoedi-Arabië om in te zetten in Jemen. Israël bedient zich te gepasten tijde van clustermunitie tegen de Palestijnen. En zoals in de pers reeds uitvoerig is bericht, gebruikt Rusland ze in de huidige oorlog in Oekraïne. Minder bekend is dat ook Oekraïne al clustermunitie inzette tijdens de oorlog. Het land, dat eveneens geen partij is van het VN-verbod op clustermunitie, erfde immers een grote voorraad clusterbommen uit de arsenalen van de Sovjet-Unie. Volgens Human Rights Watch zette Kiev o.a. clustermunitie in, in de opstandige Donbass-regio in de periode 2014-2015 en is er bewijs dat Oekraïne deze wapens vorig jaar nog gebruikt heeft in een door Russische troepen bezet dorp in de Kharkivska-regio.
De meeste NAVO-lidstaten zijn wel partij bij de Conventie inzake Clustermunitie. De plannen van de VS leidden bijgevolg tot enige verdeeldheid binnen de militaire alliantie. Verschillende NAVO-landen lieten openlijk -maar al bij al in voorzichtige bewoordingen- verstaan dat ze tegen de leveringen zijn. Ze deden dit echter zonder de VS rechtstreeks te veroordelen en benadrukten daarbij allemaal hun blijvende steun aan de Oekraïense militaire strijd.
De Britse premier Rishi Sunak stelde dat zijn land “het gebruik van clusterbommen ontraadt”. De Canadese regering verklaarde dat ze tegen het gebruik van clusterbommen is en het clustermunitieverbod volledig blijft naleven: "We nemen onze verplichting onder de conventie om de universele goedkeuring ervan aan te moedigen, serieus". Margarita Robles, de Spaanse minister van Defensie, formuleerde het iets scherper: "Nee tegen clusterbommen en ja tegen de legitieme verdediging van Oekraïne, waarvan we vinden dat die niet met clusterbommen mag worden gevoerd". De Duitse regering liet via woordvoerder Steffen Hebestreit weten dat ze deze wapens zelf, als partij bij het verbod op clustermunitie, niet zou leveren, maar toonde wel begrip voor het VS-standpunt. "We zijn er zeker van dat onze Amerikaanse vrienden de beslissing over het leveren van dergelijke munitie niet lichtvaardig hebben genomen," vertelde de Duitse regeringswoordvoerder aan de pers.
Ook de Belgische regering verwees in een reactie naar het VN-clustermunitieverbod en stelde, evenwel zonder de VS expliciet te veroordelen, dat het zich ertoe verbond “geen clustermunitie te produceren of te gebruiken, en het gebruik ervan te ontmoedigen. […] België roept alle actoren, in alle conflicten, op om af te zien van het gebruik van clustermunitie, hun verplichtingen overeenkomstig het internationaal humanitair recht na te komen, te allen tijde een onderscheid te maken tussen de burgerbevolking en strijders, en ervoor te zorgen dat burgers en burgerobjecten altijd gespaard blijven”.
Gezien de pioniersrol die België speelde bij de totstandkoming van de Conventie inzake Clustermunitie is de reactie van ons land ronduit zwak.
Gezien de pioniersrol die België speelde bij de totstandkoming van de Conventie inzake Clustermunitie is deze verklaring ronduit zwak te noemen. Op 19 februari 2006 was België het eerste land ter wereld dat een gedeeltelijk verbod op clustermunitie invoerde. Het was de jarenlange druk van NGO’s, zoals de ‘Clustermunition Coalition’ en ‘Handicap International’, in combinatie met de specifieke inspanningen van een aantal landen binnen de VN, waaronder België, die geleid hebben tot het verbod op clustermunitie in de Oslo-conventie, vergelijkbaar met het verbod op landmijnen in de Ottawa-conventie.
Hoewel ze geen seconde twijfelen aan de moraliteit van de aanhoudende westerse wapenleveringen aan Oekraïne -waar het conflict zich al meer dan een jaar in een bloederige impasse bevindt- is het duidelijk dat verschillende NAVO-leden in hun maag zitten met de immoraliteit van de levering van wapens die door een overgrote meerderheid van de landen van de wereld verboden zijn. De NAVO presenteert zich immers graag als een alliantie die het internationaal humanitair recht respecteert, in tegenstelling tot haar zogenaamde “systemische rivalen” Rusland en China. Hoewel daar heel wat vraagtekens bij te plaatsen zijn (de oorlogen in Irak, Libië en Afghanistan, zes van de tien grootste wapenexporteurs ter wereld zijn NAVO-landen met de VS op de ongenaakbare eerste plaats, enz.), zou de levering van clustermunitie schade kunnen toebrengen aan dat beeld.
Volgens Biden was het alvast een “zeer moeilijke beslissing”, maar een noodzakelijke omdat “de artilleriemunitie van de Oekraïners aan het opraken is”. Op een persconferentie op vrijdag 7 juli deed de Veiligheidsadviseur van het Witte Huis, Jake Sullivan, zijn uiterste best om de controversiële plannen van de VS-regering te verdedigen en te rechtvaardigen. Zo zouden ze gebaseerd zijn op de onontkoombare veiligheidsbehoeften van de Oekraïners en hamerde hij erop dat Rusland ook clustermunitie inzet. In maart 2022 veroordeelde de toenmalige perschef van het Witte Huis, Jen Psaki, het vermeende gebruik van clustermunitie door Rusland nog als een potentiële "oorlogsmisdaad". ‘Zij doen het, dus wij mogen het ook’ is echter een weinig bevlogen argumentatie. Sullivan probeerde zijn publiek er daarom ook van te overtuigen dat de clusterbommen van de VS veel performanter en ‘properder’ zijn. “Rusland gebruikt clustermunitie met een hoog faalpercentage van tussen de 30 en 40 procent [onontplofte submunitie] ... De clustermunitie die wij zouden leveren heeft een veel lager faalpercentage … - niet hoger dan 2,5 procent”, aldus Sullivan.
Het gebruik van clustermunitie komt neer op een oorlogsmisdaad.
Ten eerste lijkt deze bewering totaal willekeurig en ongeloofwaardig. Ten tweede bestaat er niet zoiets als een propere clusterbom. Het blijft een arbitrair wapen dat heel lang na de inzet ervan schade kan berokkenen, ongeacht het precieze percentage onontplofte submunitie. Het gebruik ervan komt bijgevolg neer op een oorlogsmisdaad. Ten derde verbiedt de VS-wetgeving de overdracht van clustermunitie met een faalpercentage van meer dan 1 procent. Indien de door Sullivan vooropgestelde 2,5 procent al realiseerbaar zou zijn, gaat de levering alsnog in tegen de eigen regelgeving.
Een ander argument dat door Sullivan werd aangehaald om de levering van VS-clusterbommen te verdedigen, is dat de regering in Kiev plechtig beloofd heeft om ze niet in te zetten in burgergebieden – gezien de hoger beschreven aard van de wapens, is dit een betekenisloze geruststelling. Een groot deel van Oekraïne is ondertussen al zwaar vervuild door allerlei andere ontplofte en onontplofte explosieven, waaronder antipersoonsmijnen, maar toch wordt geen graten gezien in het verder onleefbaar maken van hele zones met een tapijt van fragmentatiebommetjes.
Ook Oekraïne zelf is meer dan bereid om de veiligheid en de gezondheid van de eigen burgers en het milieu op zeer lange termijn op het spel te zetten voor totale militaire glorie, want het is al bijna een jaar vragende partij voor de levering van verschillende nieuwe types clustermunitie. Dat dit verzoek nu ingewilligd wordt door de regering Biden ruikt naar wanhoop. Het komt neer op een totaal misplaatste en futiele poging om het met veel bombarie aangekondigde maar inmiddels platgevallen Oekraïens tegenoffensief te redden. Clustermunitie zal echter geen beslissend effect hebben op de aanslepende militaire patstelling in zuidelijk en het oostelijk Oekraïne, net zomin als de HIMARS-mobiele raketlanceerder en het bijbehorende M777 geschut, het Patriot luchtverdedigingssysteem en de Duitse en VS-tanks hebben gehad.
Ondertussen blijft de Biden-regering het VS-publiek bij elke nieuwe wapenlevering wijsmaken dat deze het ultieme verschil zal maken in de strijd van Oekraïne tegen de Russen. Op dit moment wordt er in de VS een hele media-campagne opgezet ter promotie van de levering van F16 gevechtsvliegtuigen en ATACM langeafstandsraketten aan Kiev. Zij zouden Oekraïne snel de totale overwinning kunnen schenken. De wapenproducenten in de VS wrijven zich in de handen.
Volgens de Voorzitter van de Gezamenlijke Stafchefs van het VS-leger, generaal Mark Milley, gaat de oorlog echter nog “heel lang duren en het gaat heel, heel bloederig worden. En niemand moet zich daar enige illusies over maken”. Zijn uitspraak is symptomatisch voor een mentaliteit die aan Wereldoorlog I doet denken. Er is weinig aandacht voor de menselijke tol van het offensief aan het front. Het doel heiligt de middelen – hoe laakbaar die ook zijn. De NAVO blijft hard inzetten op een militair scenario dat niet alleen met de dag uitzichtlozer lijkt te worden, maar dat ook geen aantrekkelijke uitkomsten kan bieden aan de partijen. Hoe langer de oorlog aansleept hoe groter het risico op escalatie, inclusief het inzetten van nucleaire wapens.
Hoe langer de oorlog aansleept hoe groter het risico op escalatie, inclusief het inzetten van nucleaire wapens.
Op pleidooien om alle mogelijke inspanningen te leveren voor een staakt-het-vuren rust desondanks nog steeds een taboe. Als we kijken naar de patstelling aan het front, de schaal van de vernietigingen en de tol aan mensenlevens kunnen we ons de vraag stellen of de belangen van Oekraïne niet beter gediend zijn met een stevige portie creatieve diplomatie. Rusland kan bijvoorbeeld overtuigd worden om de oorlog te stoppen en minstens een deel van de bezetting op te geven via een ‘package deal’ waarin een reeks van afspraken worden gemaakt die zich situeren op het geopolitieke niveau. Denk maar aan een neutrale status voor Oekraïne met duidelijke en implementeerbare veiligheidsgaranties, afspraken rond troepenontplooiingen en wapensystemen in Centraal-Europa, het herstel van het ontwapeningsregime, de creatie van een andere Europese veiligheidsarchitectuur die Rusland omvat, vertrouwenwekkende maatregelen, enz.
In plaats van eindeloze wapenleveringen waarbij de grens alsmaar verder opschuift naar meer offensieve en meer controversiële wapens, kunnen alomvattende diplomatieke pistes en integere bemiddelaars er wellicht beter voor zorgen dat op de oorlogsruïnes een nieuwe toekomst gebouwd wordt voor Oekraïne, in een veiliger Europa.
