Vluchtelingen zijn nochtans mensen, met intrinsieke mensenrechten, die bescherming genieten onder het internationaal humanitair recht.

Eind februari deed de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan waar hij al een hele tijd mee gedreigd had. Hij “zette de deuren open” voor vluchtelingen en migranten richting Europa. Er volgden bijna onmiddellijk chaotische en gewelddadige taferelen. Duizenden vluchtelingen en migranten trokken naar de westelijke Turkse grens met Griekenland en Bulgarije (velen in speciaal daarvoor door de Turkse staat voorziene bussen). Daar werden ze opgewacht door in zeven haasten opgetrommelde en verre van verwelkomende ordediensten. Met harde hand probeerden ze te beletten dat er ook maar iemand Europa zou binnen geraken. “Een Titanenstrijd wordt geleverd om onze grenzen gesloten te houden”, zei Panayiotis Harelas van de Griekse grenswacht tijdens een spontane persconferentie ter plaatse op 29 februari. 

Drie jaar na het sluiten van de deal met Turkije waren nog maar 25.000 Syriërs hervestigd in heel de EU.

Vier jaar geleden, in maart 2016, werd er een akkoord gesloten tussen de EU en Turkije. Ankara zou de stroom vluchtelingen richting Europa stremmen door zijn grenzen te sluiten, in ruil voor o.a. 6 miljard euro hulp, visa-vrij reizen naar de EU voor Turken, een heropstart van de EU-toetredingsgesprekken en de hervestiging van een groot aantal Syrische vluchtelingen in Europa. Op 29 februari 2020 verklaarde Erdoğan zijn actie als volgt: “Waarom? De Europese Unie moet haar beloftes nakomen. Wij zijn niet verplicht om zoveel vluchtelingen te verzorgen en te voeden”. De EU hield zich inderdaad niet aan haar beloftes. Sommige afspraken, zoals de toetredingsgesprekken en het visa-vrij reizen, werden door de EU blijkbaar nooit ernstig genomen, maar ook het beloofde Europese geld kwam er maar gedeeltelijk en te laat. De hervestiging van vluchtelingen in Europa gebeurde bovendien op veel kleinere schaal dan Erdoğan verwachtte. Drie jaar na het sluiten van de deal met Turkije waren nog maar 25.000 Syriërs hervestigd in heel de EU. Er zijn momenteel bijna 4 miljoen vluchtelingen in Turkije, waarvan een groot deel afkomstig uit het door oorlog verscheurde Syrië. 

Griekse eilanden 

Ook de vluchtelingen die vanuit Turkije, via de Middellandse Zee, de Griekse eilanden proberen te bereiken worden sinds 29 februari niet meer tegengehouden door de Turkse kustwacht. De vluchtelingenkampen op de Egeïsche eilanden Lesbos, Chios, Samos, Leros en Kos kunnen de extra toevloed van vluchtelingen niet verwerken. Nog voor de demarche van Erdoğan, begin februari, riep het Vluchtelingenagentschap van de Verenigde Naties (UNHCR) al op tot een urgente evacuatie van gezinnen en zieke mensen uit het Moria-vluchtelingenkamp op het Griekse eiland Lesbos. In tegenstelling tot de volledig verlaten fictieve plaats Moria uit de fantasiewereld van de Britse schrijver J.R.R Tolkien, barst het echte Moria uit zijn voegen door overbevolking. In de vluchtelingenkampen op de eilanden worden steeds meer mensen op elkaar gepakt in “alarmerende” en overbevolkte omstandigheden”, waarschuwde het UNHCR. Het aantal mensen in Moria, het grootste vluchtelingenkamp van Europa, steeg van 5000 afgelopen juli tot 20.000 begin februari 2020. Er is geen plaats meer in het officiële gedeelte van het kamp, ook niet voor de meest kwetsbare nieuwkomers. Vluchtelingen zien zich verplicht om geïmproviseerde schuilplaatsen in elkaar te knutselen in een olijfgaard rond het kamp. Deze plek ligt bezaaid met afval en heeft niets van voorzieningen.

Het aantal mensen in Moria, het grootste vluchtelingenkamp van Europa, steeg van 5000 afgelopen juli tot 20.000 begin februari 2020.

De meerderheid van de vluchtelingen die vorig jaar op de 5 hogergenoemde eilanden belandden, komen van Syrië en Afghanistan. Daarnaast arriveerden er ook heel wat Irakezen, Palestijnen, Somaliërs, Congolezen, enz. Een woordvoerder van het UNHCR stelde begin februari: “Er verblijven meer dan 36.000 asielzoekers in 5 opvangcentra die oorspronkelijk ontworpen zijn voor 5400 mensen”. De mensen die zich buiten de kampen geïnstalleerd hebben, waren daar nog niet bijgerekend. (Naar schatting verbleven er begin februari meer dan 42.000 mannen, vrouwen en kinderen in en rond de opvangcentra op Lesbos, Samos, Chios, Leros en Kos.) “We maken ons ernstige zorgen over de beperkte toegang tot gezondheidsdiensten en de moeilijke levensomstandigheden in de opvangcentra”, aldus het UNHCR. 

De vluchtelingen op de eilanden kunnen niet weg. Het beteugelingsbeleid van de EU verplicht hen om in Griekenland te blijven tot hun asielverzoeken behandeld zijn door een totaal onderbemand en overspannen systeem. En de Griekse regering is al lang gestopt met het transfereren van vluchtelingen van de eilanden naar het vasteland. Bovendien kondigde de Griekse conservatieve premier Kyriákos Mitsotákis begin maart aan dat de behandeling van alle asielaanvragen voor een maand opgeschort wordt uit protest tegen het feit dat de andere EU-staten “hun deel van de lasten” niet opnemen met betrekking tot het opvangen van vluchtelingen.  

Van zodra de Turkse kustwacht gestopt was met het tegenhouden van vluchtelingenbootjes, begonnen er meer aan te spoelen op de Griekse eilanden. Duizenden mensen (mannen, vrouwen en kinderen) verzamelden aan de Turkse kusten, klaar om de oversteek te wagen. Ook hier grepen de Griekse autoriteiten snel in met militair machtsvertoon. 52 schepen werden naar de wateren rond Lesbos en de andere eilanden gestuurd om vluchtelingen af te schrikken en te voorkomen dat ze konden aanmeren.

Een week eerder, in de vroege ochtend van 25 februari, waren op de eilanden Lesbos en Chios al honderden volledig uitgeruste leden van de oproerpolitie gearriveerd om andere redenen. Hun missie was het beschermen van de contractanten die nieuwe gesloten detentiekampen voor vluchtelingen moeten bouwen op Chios, Lesbos en Samos. Zowel in Lesbos als Chios werd de oproerpolitie opgewacht door een menigte woedende eilandbewoners die niets moeten weten van nieuwe vluchtelingenkampen. 

De locatie van het nieuwe detentiecentrum in Chios is uitzonderlijk inhumaan. Het kamp moet op de hoogste top van de berg Aipos komen, een omgeving met bijna geen vegetatie, waar er zowel in de zomer als in de winter extreme weersomstandigheden heersen. Verder is het een plaats die ver verwijderd ligt van alle menselijke activiteit. De oppositie tegen de bouw van nieuwe centra is divers. Velen zijn ertegen gekant dat hun eilanden getransformeerd worden tot één groot vluchtelingenkamp, anderen zijn bezorgd om de milieuschade of het effect op het toerisme, sommigen protesteren uit solidariteit met de vluchtelingen en de meesten verzetten zich simpelweg tegen de irrationaliteit van het hele vluchtelingenbeleid. Ze zijn verenigd in hun woede tegenover de centrale regering en de Europese autoriteiten die hen al jaren totaal in de steek laten.

Extreemrechtse groepen proberen de hevige emoties te instrumentaliseren. Er zijn op de eilanden aanvallen gesignaleerd tegen vluchtelingen, de vrijwilligers die hen helpen en professionele hulpverleners.

Na een dag en een nacht van protest en geweld, liet de oproerpolitie versterkingen aanrukken, maar de eilandbewoners lieten zich niet intimideren en bleven actie voeren. In Lesbos moest de politie zich zelfs terugtrekken in de lokale legerbarakken. Minder dan 48 uur nadat ze werd uitgestuurd, riep de regering de oproerpolitie terug naar het vasteland. Maar sinds Erdoğan ‘de deuren opende’ zijn de ordediensten dus massaal teruggekeerd naar de eilanden, nu om de vluchtelingen te beletten die te betreden. Ondertussen heeft de woede van de plaatselijke bewoners zich tegen de migranten gekeerd. Zo wierpen ze onder meer wegblokkades op om te verhinderen dat er nieuwkomers naar de overvolle kampen gebracht werden. Extreemrechtse groepen proberen de hevige emoties te instrumentaliseren. Er zijn op de eilanden aanvallen gesignaleerd tegen vluchtelingen, de vrijwilligers die hen helpen en professionele hulpverleners. Er verschenen ook schokkende beelden in de media van de Griekse kustwacht die met zijn schepen tegen de bootjes van de vluchtelingen vaart en met rubberen kogels in de zee schiet om hen weg te jagen. Eind januari kondigde de Griekse regering aan dat ze een drijvende plastieken barrière zou aankopen die tussen het noorden van Lesbos en Turkije moet komen. De lengte van het eerste deel zal 2700 meter zijn en ongeveer 500.000 euro kosten. Indien goed bevonden, kan de barrière uitgebreid worden tot een lengte van 15 km.

Idlib 

Het onder druk zetten van de EU en de NAVO om de recentste militaire campagne van Turkije in Syrië te ondersteunen, lijkt de achterliggende reden te zijn voor het openen van de Turkse grenzen richting Europa. Duizenden Turkse troepen zijn aanwezig in de noordwestelijke provincie Idlib, het laatste bolwerk van de Syrische oppositie, waar ze tegenover de strijdkrachten van president Bashar al-Assad (geruggensteund door Rusland) staan. De gevechten en humanitaire crisis in Idlib hebben een nieuwe Syrische vluchtelingenstroom richting Turkse grens op gang gebracht. (Op 5 maart sloten Rusland en Turkije een tijdelijk staakt-het-vuren.) Verschillende buitenlandse machten wakkeren al jaren de oorlog in Syrië aan met wapens en militaire steun aan het leger en lokale milities. Ze vechten er hun onderlinge rivaliteiten uit en leggen zo een hypotheek op de toekomst van het land. Pas als er uitzicht is op een duurzaam bestand met perspectief op vrede, zullen mensen opnieuw een toekomst zien in eigen land. Dit principe kan geëxtrapoleerd worden naar alle conflictgebieden die vluchtelingen genereren. Europa zou de vele miljoenen die gaan naar het participeren aan oorlogen (bv. Irak en Afghanistan) en aan het militariseren van de eigen buitengrenzen beter besteden aan diplomatieke inspanningen om politieke oplossingen te vinden voor conflicten, aan de bevordering van de menselijke veiligheid (economisch, sociaal, politiek) in de wereld en aan het helpen en begeleiden van asielzoekers in plaats van ze te criminaliseren. Zowel de Universele Verklaring van de Mensenrechten als het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie (artikel 18) erkennen het asielrecht. De Europese solidariteit met vluchtelingen lijkt in de praktijk echter niet ver te reiken.  

Fort Europa 

Bij monde van de hoge vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid, Josep Borrell, waarschuwde de EU de vluchtelingen in Turkije botweg: “Ga niet naar de grens. De grens is niet open. Vermijd een situatie waarin u in gevaar kan verkeren […] Vermijd u te begeven naar een gesloten deur.” Tegen 6 maart hadden zich al zo’n 35.000 vluchtelingen aan de Turks-Griekse grens verzameld. Er ontvouwde zich een ware humanitaire crisis. Terwijl Griekenland de oproerpolitie, de grenswacht en het leger liet aanrukken stuurde ook Bulgarije 1000 extra militairen naar zijn grens. In beide Europese landen patrouilleren langs de grenzen bovendien burgermilities die vluchtelingen ongehinderd intimideren, verjagen en soms mishandelen. Terwijl de Griekse politie de verzamelde gelukszoekers trakteerde op het waterkanon, granaten en zelfs rubberen kogels, vuurde de Turkse politie richting Griekenland met traangas om te voorkomen dat vluchtelingen die er in geslaagd waren de grens over te steken, zouden terugkomen. Er doken hartverscheurende beelden op van vluchtelingen -waaronder gezinnen met kinderen- die zich te midden van deze hel bevinden en blootgesteld worden aan de ergste mensenrechtenschendingen. De bezittingen van al wie erin slaagt de Griekse grens te overschrijden worden in beslag genomen. Sommige vluchtelingen moesten zich zelfs van al hun kleren ontdoen en werden zo teruggestuurd. Vluchtelingen worden geslagen en zwaar mishandeld. Enkelen vertoonden ook schotwonden van echte munitie. Terwijl de Griekse premier Mitsotákis, Turkije verweet nu “de officiële smokkelaar van migranten naar de EU” te zijn, beschuldigde Erdoğan de Grieken van nazistische praktijken aan hun grenzen.

Ondanks de schokkende beelden van de onmenselijke en gewelddadige behandeling van vluchtelingen, prees de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen Griekenland op 3 maart als “het schild van Europa”.

Ondanks de schokkende beelden van de onmenselijke en gewelddadige behandeling van vluchtelingen, prees de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen Griekenland op 3 maart als “het schild van Europa”. Von der Leyen werd vorig jaar zelf nog beschuldigd van het adopteren van een fascistische retoriek nadat ze een nieuwe Commissie-functie creëerde met de naam “Commissaris voor het Beschermen van onze Europese Manier van Leven”, verantwoordelijk voor migratie en binnenlandse veiligheid. Blijkbaar niet onder de indruk van de flagrante schendingen van de mensenrechten aan de Europese buitengrens stelde von der Leyen: “Ik bedank de Griekse grens- en kustwacht, de politie, de militairen en Frontex voor hun onvermoeibare inspanningen”. Ze beloofde Griekenland 700 miljoen euro EU-fondsen om het te helpen met de strijd tegen vluchtelingen en migranten. Er wordt met plezier betaald, zolang Griekenland de vluchtelingen maar buiten Fort Europa houdt en weg van de Europese kiezers. De 3 nieuwe vluchtelingenkampen die gepland zijn op de Griekse eilanden passen perfect in dat beleid. Verder beloofde von der Leyen ook het Europees grensbewakingsagentschap Frontex te versterken door onmiddellijk 6 kustpatrouilleboten, een zeeschip, 2 helikopters, 3 voertuigen met thermische camera's, een vliegtuig en 100 extra grenswachten te ontplooien. Mitsotákis kondigde ondertussen aan dat hij het bestaande 12,5 km lange grenshek van prikkeldraad en uitgerust met sonarsystemen en thermische sensoren, met 40 km zal breiden. De nieuwe stukken moeten komen op plaatsen langs de Evros-rivier (die Turkije van Griekenland scheidt) die als “kwetsbaar” beschouwd worden voor de penetratie van vluchtelingen. 

Besluit

Von der Leyen beschuldigde Erdoğan van chantage, maar belegde op 9 maart 2020 toch een spoedvergadering tussen de EU-autoriteiten en de Turkse president om de situatie aan de Grieks-Turkse grens te de-escaleren, maar vooral om de migratie-deal tussen Turkije en de EU te proberen redden. Deze ontmoeting was volgens de Commisie-voorzitter “het begin van een proces”. De Turkse grenzen bleven dus open. Eerder dezelfde dag had de EU aangekondigd dat 5 lidstaten samen tussen de 1000 en 1500 onbegeleide minderjarige vluchtelingen zouden opnemen. Op het moment van dit schrijven (12 maart) zijn dat al 7 lidstaten en 1600 kinderen geworden, maar het blijft een beschamend doekje voor het bloeden. Een ander totaal niet constructief ideetje van de EU is het bieden van 2000 euro aan elke migrant op de Egeïsche eilanden die vrijwillig terug naar huis wil keren (het aanbod is slechts 1 maand geldig). De situatie op de eilanden kan alleen ontmijnd worden als andere regio’s in Griekenland en andere landen in Europa zich solidair opstellen en zo snel mogelijk alle asielzoekers opvangen.

Deze crisis is op alle vlakken door de mens veroorzaakt en kon vermeden worden indien de betrokken partijen de elementaire principes van het internationaal recht hadden gerespecteerd.

Deze crisis is op alle vlakken door de mens veroorzaakt en kon vermeden worden indien de betrokken partijen de elementaire principes van het internationaal recht hadden gerespecteerd. Het gebrek aan erkenning van alle autoriteiten (Turkse en Europese) dat dit een drama is waar vluchtelingen, asielzoekers, migranten -kwetsbare mensen- bij betrokken zijn, is flagrant. Ze worden zonder enig mededogen ingezet als pionnen in een politiek spel. In plaats van te zorgen voor de internationaalrechtelijk verplichte, adequaat functionerende asielprocedures, worden vluchtelingen benaderd als een veiligheidsdreiging, te bestrijden met militaire middelen. De EU-staten zouden veel meer verantwoordelijkheid moeten nemen voor de asielzoekers die arriveren in Turkije, zowel via steun (ook financiële) als via het garanderen van veilige toegangswegen tot de EU, en door te stoppen met bij te dragen tot de grondoorzaken die mensen op de vlucht drijven.