Het Europese vluchtelingenbeleid is in essentie de fortificatie van Europa tegen nieuwe migratie. Daarvoor gaat de EU letterlijk over lijken en doet het vandaag nog altijd hetzelfde als ten tijde van Qadhafi: deals sluiten met regimes met een barslechte mensenrechtenreputatie.

Deals met Qadhafi

De toenmalige Libische leider Qadhafi werd ten tijde van de opstand in 2011 in de Europese Unie weggezet als ‘een gek’ die met militaire macht moest verwijderd worden. Maar met die gek werden wel grote deals gesloten voor wapenleveringen of om de vluchtelingen te beletten de oversteek te maken naar Europa. Libië ontwikkelde zich vanaf de jaren 2000 tot een belangrijk transitland voor Afrikaanse vluchtelingen op de vluchtroute naar Europa. De medewerking van Qadhafi was van strategisch belang om die migratiestroom in te dammen. In 2008 tekenden Libië en Italië een ‘vriendschapsverdrag’ waarin Italië beloofde om de komende 25 jaar 5 miljard Euro in Libië te investeren en de samenwerking te intensifiëren om “het terrorisme, de georganiseerde criminaliteit, de drugsmokkel en de illegale immigratie te bestrijden” (zie voor uitgebreide versie van dit verhaal het boek 'Oorlog zonder Grenzen'). Er kwamen gezamenlijke Libische en Italiaanse patrouilles die bootvluchtelingen oppikten en terugstuurden naar Libië. Daar werden ze toen al in kampen gestopt waar ze volgens mensenrechtorganisaties bloot staan aan allerlei mishandelingen. Een delegatie van Frontex (het Europees agentschap dat instaat voor de bewaking van de buitengrenzen van de EU) stelde in 2007 al vast dat 60.000 vluchtelingen er in erbarmelijke omstandigheden opgesloten zaten. Desondanks vroeg de Europese delegatie Libië om een lijst op te stellen met nog ontbrekend materiaal. Op het ingediende verlanglijstje prijkten commandotorens, bewakingsradars, nachtvisiesystemen, vingerafdruk- en fotoherkenningssytemen, communicatie-apparatuur, trucks en patrouilleboten. Kortom, allemaal zaken waar de Europese wapenindustrie de vingers voor aflekte. Hoewel Libië het Europese tegenaanbod uiteindelijk afwees, zorgde de EU wel voor fondsen om de Libisch-Italiaanse samenwerking te helpen financieren. Tegen mei 2010 noteerde Frontex een daling van de irreguliere migratie van Libië richting Malta en Italië met 83 procent. De samenwerking werd als een succes beschouwd, maar de vluchtelingen betaalden het gelag. Het Europees Parlement reageerde met een resolutie (in 2010) die Frontex en de Europese lidstaten vroeg om onmiddellijk een einde te maken aan de deportatie van vluchtelingen naar Libië omdat er “gevallen van foltering en moord gerapporteerd zijn in de vluchtelingendetentiecentra”. Er was ook sprake van “het achterlaten van vluchtelingen aan de afgelegen grenzen tussen Libië en andere Afrikaanse landen.”

Er is niets veranderd

Een kleine tien jaar is er niets veranderd. Ja, Qadhafi is van het toneel verdwenen en Libië zit in chaos, een schitterend terrein voor mensensmokkelaars. Met het wegvallen van de Libische dictator verdween ook de man die bereid was om de migratie naar Europa af te remmen. De EU startte met een grootschalige maritieme operatie (EUNAVFOR MED, ‘Sophia’), officieel om het smokkelaarsnetwerk te onmantelen. Sophia is ook verantwoordelijk voor de training van de Libische kustwacht om migranten en vluchtelingen te onderscheppen en terug te sturen naar Libië. 142 Libiërs volgden al zo een training, uiteraard helemaal op maat van de Europese noden. Om de Libische kust ‘te beveiligen’ voor migratie heeft de EU afgelopen zomer 46 miljoen euro opzij gezet.

Libiës ‘Departement voor de Strijd tegen de Illegale Immigratie’ (DCIM) meldt dat het inmiddels 19.000 mensen heeft onderschept die ondergebracht zijn in detentiecentra, een stijging met 12.000 sinds midden september. Vanuit de optiek van het Europese afsluitingsbeleid een succesvolle operatie, maar vanuit humanitair oogpunt een catastrofe. De VN luidt de alarmklok. De klachten zijn dezelfde als een kleine tien jaar geleden onder Qadhafi. De VN-verantwoordelijke voor de mensenrechten, Zeid Ra'ad Al Hussein, veroordeelt in scherpe bewoordingen de geforceerde terugkeer van vluchtelingen en hun opsluiting in Libische kampen die onder controle staan van gewapende milities die op vlak van mensenrechten geen goede reputatie hebben. De klachten variëren van folteringen en mishandelingen over verkrachtingen, moord en ondervoeding. “De internationale gemeenschap kan niet blind blijven voor de onvoorstelbare verschrikkingen die de migranten in Libië te verduren krijgen”, aldus Hussein.

In de preambule van het in 2000 goedgekeurde 'Handvest van de Grondrechten' van de EU staat: “De Unie, die zich bewust is van haar geestelijke en morele erfgoed, heeft haar grondslag in de ondeelbare en universele waarden van menselijke waardigheid en van vrijheid, gelijkheid en solidariteit.” Artikel 1 stelt onomwonden: “De menselijke waardigheid is onschendbaar.” In de aanpak van de vluchtelingencrisis is daar niets van te merken.