Image
Gitmo protest
Guantánamo: 23 jaar van wetteloosheid en mensenrechtenschendingen
Artikel
8 minuten

Na de terroristische aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten, lanceerde toenmalig president George W. Bush zijn zogenaamde mondiale oorlog tegen terreur (‘Global War on Terror’). Een van de vele kwalijke kenmerken daarvan was de marteling en opsluiting zonder proces van terreurverdachten in geheime CIA-detentiecentra (zogenaamde ‘black sites’) en buitenlandse gevangenissen, zoals Abu Graib in Irak, de Bagram-luchtmachtbasis in Afghanistan en Guantánamo Bay in Cuba.

In 2009 vaardigde president Barack Obama een decreet uit om de geheime detentiesites van de CIA te sluiten en verbood hij het gebruik van bepaalde ondervragingstechnieken die neerkwamen op foltering. De VS-wraakoorlogen tegen Irak en Afghanistan zijn ondertussen beëindigd, maar in Guantánamo, de beruchtste van alle militaire detentiecentra die in gebruik genomen werden na de 9/11-aanslagen, kwijnen vandaag nog steeds 15 gedetineerden weg. 

Sinds de oprichting van het detentiekamp op 11 januari 2002 zijn er ongeveer 800 mensen, voornamelijk islamitische mannen, uit 48 verschillende landen opgesloten. Op het hoogtepunt, in 2003, waren er zo’n 680 gevangenen tegelijk.

De ‘terreurverdachten’ die de cellen van de marinebasis vulden, waren doorgaans niet rechtstreeks opgepakt door VS-strijdkrachten, maar gearresteerd door lokale autoriteiten of ontvoerd door premiejagers in gebieden waar de beloning van enkele duizenden dollars voor het aanleveren van ‘terroristen’ ver reikte. 

Al in de lente van 2002 klaagde de operationele commandant van Guantánamo, generaal-majoor Michael E. Dunlavey, dat hij “Mickey Mouse-gevangenen” toegestuurd kreeg. De 'Los Angeles Times' citeerde eind 2002 een anonieme inlichtingenofficier die zei dat “er daarbinnen veel schuldigen zijn” maar dat er ook “veel boeren” tussen zaten. Een aantal van hen was minderjarig.

Vooral in de beginjaren werden gedetineerden routinematig onderworpen aan allerlei vormen van foltering en wrede behandeling, zoals waterboarding, slaapdeprivatie, blootstelling aan extreme temperaturen, het opleggen van stressposities, opsluiting in krappe ruimtes, fysieke mishandeling, (seksuele) vernederingen, enz.  

Van Obama tot Biden

Obama beloofde tijdens zijn verkiezingscampagne in 2008 om de gevangenis te sluiten, maar deed dat uiteindelijk niet, mede door de sterke oppositie vanuit het Congres. Hij richtte vlak na zijn aantreden wel een overheidswerkgroep op (de ‘Guantánamo Review Task Force’), die moest onderzoeken of de ongeveer 250 gevangenen die er toen nog steeds opgesloten zaten, crimineel vervolgd moesten worden; in aanmerking kwamen voor transfer naar hun thuisland of derde landen; of wegens gebrek aan bewijs niet in staat van beschuldiging gesteld konden worden, maar desondanks voor onbepaalde duur verder opgesloten moesten worden omdat het te gevaarlijk was om ze vrij te laten.

Het finaal rapport van deze werkgroep concludeerde in 2010 dat 36 van de terreurverdachten vervolgd moesten worden, 126 van de gevangenen vrijgelaten konden worden in hun thuislanden of derde landen, en de rest zonder aanklacht vastgehouden moest worden. De dossiers van de individuen in deze laatste categorie zouden periodiek herzien worden. In 2011 riep Obama daarvoor de Periodieke Beoordelingscommissies in het leven. De eerste zitting van een Periodieke Beoordelingscommissie ging pas door eind 2013.

Begin 2011 had het Congres al een verbod ingevoerd op de transfer van Guantánamo-gedetineerden naar VS-grondgebied in een poging de sluiting van de militaire basis te bemoeilijken. Vervolging zou niet doorgaan op VS-bodem door burgerlijke, noch militaire rechtbanken, maar door militaire commissies, speciale tribunalen die opereren buiten het reguliere rechtssysteem. Verder werden heel wat gevangenen die al vele jaren zonder proces opgesloten zaten, maar door de Task Force of een Beoordelingscommissie goed bevonden waren voor transfer, alsnog langer vastgehouden, soms meerdere jaren. Tijdens het presidentschap van Obama werd het totaal aantal Guantánamo-gevangenen uiteindelijk teruggebracht van ongeveer 250 naar 41.

Obama’s opvolger, Donald Trump, tekende in januari 2018 een uitvoerend bevel om het detentiekamp in Cuba voor onbepaalde tijd open te houden. Tijdens zijn regering werd er slechts één gevangene gerepatrieerd. Net als Obama beloofde Joe Biden bij zijn aantreden als president (2021) dat hij Guantánamo zou sluiten. Hij bleef echter de vele miljoenen kostende faciliteiten en uitbreidingsprojecten op de basis goedkeuren en financieren, en boekte de afgelopen jaren maar trage vooruitgang bij het leegmaken van de cellen.

VN-bezoek

In 2023 bracht de speciale VN-rapporteur voor de Bevordering en Bescherming van Mensenrechten en Fundamentele Vrijheden in de strijd tegen Terrorisme, Fionnuala Ní Aoláin, een “technisch bezoek” aan Guantánamo Bay. Het was de eerste keer dat de VS toestemming gaf aan een VN-rapporteur om de militaire basis te betreden. Er zaten toen nog 30 mannen opgesloten. 

Ní Aoláin sprak er met verschillende gedetineerden, en militair en burgerpersoneel. Ze had in het kader van haar breder onderzoek ook gesprekken met overlevenden en nabestaanden van slachtoffers van de 9/11-aanslagen, advocaten, mensenrechtengroeperingen, voormalige Guantánamo-gedetineerden die nu zijn hervestigd en hun families, en overheidspersoneel van andere landen.

In haar verslag van juni 2023 over het bezoek aan de gevangenis stelde de Speciale Rapporteur (SR) dat het merendeel van degenen die in de faciliteit terechtkwamen “zonder reden waren binnengebracht en geen enkele relatie hadden met de gebeurtenissen die plaatsvonden op 9/11”. 

Haar rapport concludeerde bovendien dat er nog steeds een gevoel van “willekeur” heerste in “de hele infrastructuur van detentie in Guantánamo, wat de gedetineerden kwetsbaar maakt voor mensenrechtenschendingen en bijdraagt tot omstandigheden of situaties die leiden tot willekeurige detentie”. De Speciale Rapporteur benadrukte dat “willekeur verder gaat dan het feit van de detentie zelf” en “de elementen omvat van onrechtvaardigheid, gebrek aan voorspelbaarheid en behoorlijke rechtsgang, evenals elementen van redelijkheid, noodzakelijkheid en evenredigheid”, bijvoorbeeld in het gebruik van disciplinaire maatregelen. 

Verder creëren verschillende procedures van de VS-regering “een structurele ontzegging en niet-naleving van de mensenrechten die nodig zijn voor een humaan en waardig bestaan, en komen ze op zijn minst neer op een wrede, onmenselijke en vernederende behandeling in alle detentiepraktijken in Guantánamo Bay”.

Een deel van het rapport van de SR handelt over het lot van de getransfereerde en vrijgelaten gedetineerden, allen folterslachtoffers. Ze benadrukt dat er “duidelijke en concrete internationaalrechtelijke verplichtingen bestaan voor de VS-regering vóór, tijdens en na de overdracht van gevangenen naar andere landen. Hoewel de VN-rapporteur “enkele positieve bewijzen" waarnam van het respecteren van het internationaal recht en de mensenrechten met betrekking tot de praktijken en procedures gelinkt aan de overplaatsing van gedetineerden, viel er ook heel wat op aan te merken. Het begint al met het transport: mannen die geen misdaden ten laste zijn gelegd en ‘veilig’ werden bevonden, worden nog steeds geboeid en geblinddoekt tijdens de overbrenging naar hun bestemmingslanden. 

Verder blijkt de VS over het algemeen weinig geïnteresseerd te zijn in wat er eenmaal daar gebeurt met voormalige Guantánamo-gevangenen, en al helemaal niet in hun rehabilitatie en re-integratie. Een deel van de ex-gedetineerden kreeg geen wettelijke identiteit/status in hun 'gastlanden', anderen hebben geen toegang tot de medische zorg die ze nodig hebben als gevolg van hun langdurige gevangenschap en mishandeling, en sommigen werden zelfs opnieuw opgesloten en gemarteld. Het hele transferproces blijkt bovendien weinig transparant en zonder veel inspraak van de betrokken gedetineerden gearrangeerd te worden. De meesten hebben nooit ingestemd met hun overplaatsing naar de landen waar ze terechtkwamen.

Laatste gedetineerden

Donald Trump heeft al laten blijken dat hij niet direct van plan is om Guantánamo op te doeken, en zijn keuze voor de ministerpost Defensie, Pete Hegseth, toonde zich in het verleden meermaals een voorstander van het behoud van het detentiekamp. Internationale en VS-mensenrechtenorganisaties dreven de druk op Biden dus op de afgelopen maanden. 

Uiteraard zou het sluiten van de Guantánamo-basis (in de VS doorgaans afgekort als GITMO), niet genoeg zijn om meer dan 20 jaar van wetteloosheid en mensenrechtenschendingen goed te maken, daarvoor is ook gerechtigheid (in de vorm van erkenning, aansprakelijkheid en compensatie) voor de voormalige en huidige gedetineerden nodig, maar momenteel concentreert de strijd van mensenrechtenorganisaties zich voornamelijk op het lot van de overblijvende gevangenen. En op dat vlak viel er de afgelopen weken eindelijk wat beweging te constateren.  

In de tweede helft van december 2024 werden op amper twee weken tijd vier van de tientallen overgebleven gevangenen weggehaald uit Guantánamo. Mohammed Abdul Malik Bajabu, werd gerepatrieerd naar Kenia, waar hij in 2007 werd opgepakt door de lokale autoriteiten voor zijn vermeende banden met Al-Qaeda in Oost-Afrika. Hij werd in Mombasa herenigd met zijn volwassen kinderen die nog heel klein waren toen hij werd overgebracht naar de militaire basis van de VS in Cuba.  

Twee Maleisiërs werden overgeplaatst naar hun thuisland nadat ze voor een militaire commissie schuldig pleitten voor aanklachten gerelateerd aan de dodelijke bomaanslagen op Bali in 2002 en ermee instemden om te getuigen tegen de vermeende ringleider van deze en andere aanslagen (die zelf vastzit op Guantanamo).

Niet veel later was het de beurt aan de 59-jarige Tunesische staatsburger Ridah bin Saleh al-Yazidi om terug te keren naar zijn moederland. De man werd -zonder ooit in staat van beschuldiging te zijn gesteld- vastgehouden in het kamp sinds de eerste dag dat het opende, en was al meer dan tien jaar geleden goedgekeurd voor vrijlating.

Op maandag 6 januari werden 11 Jemenitische gedetineerden vrijgelaten en “hervestigd” in Oman. Een van hen is Sharqawi al-Hajj, die volgens het in de VS gevestigde ‘Center for Constitutional Rights’ (CCR), herhaaldelijk hongerstakingen ondernam om te protesteren tegen zijn 21 jaar lange gevangenschap zonder proces in Guantánamo, nadat hij al twee jaar elders opgesloten en gefolterd werd door de CIA.

Van de vandaag 15 overgebleven GITMO-gevangenen zijn er zes die nooit zijn aangeklaagd en mensenrechtenorganisaties dringen erop aan dat ze dringend worden vrijgelaten, voor Trump het heft in handen neemt. De anderen staan terecht in processen voor een militaire commissie of zijn reeds veroordeeld. Verschillenden van hen gingen na jaren van onderhandelen akkoord om schuldig te pleiten in ruil voor een deal die hen vrijstelt van de doodstraf.

De meest ‘prominente’ overblijvende gedetineerde is Khalid Sheikh Mohammed, het vermeende brein achter de aanslagen van 11 september. Samen met twee andere 9/11-verdachten pleitte hij in de zomer van 2024 schuldig voor onder meer 2.976 moordaanklachten (de 9/11-slachtoffers), in ruil voor mogelijks levenslange opsluiting in plaats van de doodstraf. Verrassend genoeg werden deze deals -waarvan de onderhandelingen overzien werden door het ministerie van Defensie- vlak daarna geblokkeerd door de minister van Defensie, Lloyd Austin, die nochtans deel uitmaakt van de regering die al vier jaar beweert Guantánamo te willen sluiten. 

Het gerecht moest zich vervolgens buigen over de geldigheid van de deals met de militaire aanklagers en Austins veto ertegen. Afgelopen november oordeelde een militair Hof van Beroep in het nadeel van de minister van Defensie en verklaarde de deals van Khalid Sheikh Mohammed en de twee andere beschuldigden geldig en afdwingbaar. De vraag is waar de veroordeelden hun gevangenisstraffen nu zullen uitzitten, aangezien het wettelijk verboden is om ze naar de VS over te brengen, zelfs niet om ze in een maximaal beveiligde gevangenis te stoppen.  

Zal Biden nog een oplossing vinden voor de laatste 15 Guantánamo-gedetineerden voor hij het ambt van VS-president doorgeeft aan Donald Trump? Hij heeft nog tot en met zondag om Guantánamo zoals beloofd te sluiten. De klok tikt. 


Iets fouts of onduidelijks gezien op deze pagina? Laat het ons weten!

Nieuwsbrief

Schrijf je in op onze digitale nieuwsbrief.