RAND Corporation publiceerde onlangs een opmerkelijke studie onder de titel ‘Avoiding a Long War’. Daarin schetst de invloedrijke denktank mogelijke scenario’s voor het verloop van de Rusland-Oekraïne-oorlog en brengt het de gevolgen ervan voor de VS in kaart. RAND is een van de belangrijkste militaire Amerikaanse denktanks en is nauw verbonden aan het Pentagon. Het is daarom des te opvallender dat uitgerekend RAND pleit voor een zo vlug mogelijke diplomatieke uitweg omdat dat in het belang zou zijn van de VS. Hier een bespreking van het rapport.
Volgens RAND zijn er belangrijke risico’s verbonden aan de oorlog in Oekraïne. Een daarvan is het gevaar op het inzetten van Russische kernwapens, iets waar president Poetin ook al meermaals mee heeft gedreigd. Heel wat analisten minimaliseren deze dreigementen omdat een kernwapenaanval voor Rusland zelfvernietiging zou betekenen. De auteurs van de RAND-studie waarschuwen evenwel daar niet lichtzinnig over heen te gaan, omdat er “aanwijzingen zijn dat het Kremlin deze oorlog als bijna existentieel beschouwt”. Poetin zou wel eens bereid kunnen zijn de zware tol te betalen.
Voorts zijn de opties voor verdere Russische niet-nucleaire escalatie volgens RAND beperkt. M.a.w., het Kremlin zou naar nucleaire wapens kunnen grijpen om een conventionele en catastrofale nederlaag tegen te gaan. De Russische strategen sluiten daarom preventieve kernaanvallen tegen militaire en zelfs civiele doelwitten niet uit, als de vrees bestaat dat een conventionele oorlog met de NAVO zal worden verloren. RAND adviseert het Witte Huis dan ook om van de preventie van een Russische nucleaire aanval een topprioriteit te maken.
RAND sluit evenmin uit dat het voortduren van de oorlog in Oekraïne kan escaleren tot een rechtstreekse confrontatie van de NAVO met Rusland, wat dan weer de drempel voor een kernwapenoorlog sterk zou verlagen. De auteurs verwijzen naar het incident van november 2022 waarbij een raket van de Oekraïense luchtafweer op Pools grondgebied terechtkwam. Het voorval illustreert hoe de gevechten onbedoeld kunnen overslaan op NAVO-grondgebied.
Kosten van voortzetten van de oorlog groter dan baten
De Oekraïense President Volodymyr Zelensky zet zich in voor een militaire campagne die moet leiden tot een bevrijding van het hele internationaal erkende grondgebied van Oekraïne, inclusief de Krim. Hoewel het ook in het belang van de VS is om te tonen dat de Russische agressie niet loont en het Oekraïens streven juridisch en moreel gerechtvaardigd is, is het weinig waarschijnlijk dat die ambitie zal worden bereikt. “Gezien het trage tempo van de tegenoffensieven van Oekraïne in december 2022 zal het maanden en misschien wel jaren duren voordat de controlelijn van vóór februari 2022 is hersteld, laat staan de territoriale status quo van vóór 2014.” In dat laatste geval zou dat het risico op de reeds aangehaalde escalaties – nucleair of een aanval tegen de NAVO – doen toenemen.
Het aanhouden van de oorlog heeft volgens RAND het voordeel voor de VS dat het Rusland zowel militair als economisch verder zal verzwakken. Ook zorgt het voor aanhoudende druk op Europese regeringen om de energieafhankelijkheid van Rusland te verminderen en om meer aan hun defensie te besteden. Maar, aldus de denktank, die ontwikkelingen zijn al volop bezig. Een langer aanhouden van de oorlog zal daar niet substantieel veel meer aan veranderen. De keerzijde van een langer durende oorlog is het verlies van nog meer mensenlevens en extra menselijk lijden. Bovendien valt niet uit te sluiten dat een Russisch tegenoffensief de Oekraïense territoriale winst van enkele maanden geleden weer kan teniet doen. De kosten van de Europese en Amerikaanse steun aan de oorlogsinspanningen zullen erg hoog oplopen en economische ontwrichtingen zullen vooral Europa treffen.
De auteurs van de RAND-studie beweren de gestegen energieprijzen zorgen voor een oversterfte van 150.000 doden met daarnaast een wereldwijd gestegen voedselonzekerheid. Voor de VS zijn er ook geostrategische nadelen verbonden aan het voortduren van de oorlog. Het verhindert om te focussen op andere prioriteiten zoals de “concurrentie met China” of het sluiten van een nieuw wapenbeheersingsverdrag over de strategische kernwapens (New START). “Kortom, de gevolgen van een lange oorlog - variërend van aanhoudende verhoogde escalatierisico's tot economische schade - wegen veel zwaarder door dan de mogelijke voordelen.”
Een militaire overwinning niet haalbaar
Volgens de oorlogsliteratuur zijn er drie manieren om een eind te maken aan een oorlog: een totale overwinning, een wapenstilstand of een politiek akkoord. Hoewel Rusland aanvankelijk leek te streven naar een totale overwinning heeft het die doelstelling moeten bijstellen naar het behoud en de volledige verovering van de vier Oekraïense regio’s die het sinds vorig najaar als de zijne claimt. Een absolute overwinning -in de zin van de herovering van alle bezette regio's én de Krim- is ook voor Oekraïne niet erg waarschijnlijk. Zelfs al zou Kiev erin slagen om het volledige grondgebied te heroveren, dan nog is Rusland in staat om aanvallen op Oekraïne verder te zetten vanop zee of vanuit de lucht.
Om een absolute overwinning te behalen zal Kiev wellicht een regimeverandering in Moskou nodig hebben om de constante dreiging van een nieuwe invasie te vermijden. Maar “Poetins oorlog kan heel goed verder gezet worden zonder Poetin.” Bovendien, bekeken vanuit de VS-belangen, zal een verandering van regime de intensiteit van de rivaliteit met Rusland rond andere kwesties niet verminderen. En dus concludeert RAND: “Aangezien geen van beide partijen de intentie of de mogelijkheden lijkt te hebben om een absolute overwinning te behalen, zal de oorlog hoogstwaarschijnlijk eindigen met een soort van onderhandelde uitkomst.”
Om een onderhandeld einde aan de oorlog te bekomen, is het nodig dat beide partijen inzien dat ze meer te winnen hebben bij vrede dan met het verderzetten van de gevechten, zo stelt RAND. De auteurs trekken de vergelijking met Wereldoorlog I toen in beide kampen een optimistisch perspectief op een overwinning overheerste, wat onderhandelingen belemmerde eind 1917, begin 1918.
Oekraïne is optimistisch dat de militaire steun uit het Westen zal blijven toenemen tot de militaire overwinning is bereikt. Rusland van zijn kant gaat ervan uit dat de hoge kosten die met de oorlog gepaard gaan in de vorm van wapenleveringen en hoge energieprijzen, de militaire steun vanuit het Westen zal doen temperen. Pessimisme over de voordelen van vrede kan er ook voor zorgen dat de oorlog blijft voortduren. De belangrijkste redenen voor dat pessimisme zijn enerzijds het wederzijdse wantrouwen over het nakomen van afspraken en anderzijds de Russische overtuiging dat de westerse sancties zullen gehandhaafd blijven na het einde van de oorlog.
Stappen naar vrede
De auteurs tekenen in het tweede deel van hun studie een stappenplan uit. Eerst en vooral is het nodig dat er duidelijkheid komt over de militaire steun aan Oekraïne en daar zijn twee redenen voor. Een helder langetermijnplan met duidelijke wapenleveringsschema’s kan Rusland tot pessimistischere conclusies aanzetten over het verloop van de oorlog. Daarnaast zou de VS toekomstige militaire hulp voorwaardelijk kunnen maken aan Oekraïense verbintenissen om te onderhandelen. Tegelijk kan de VS ook meer hulp beloven voor de naoorlogse periode om tegemoet te komen aan de Oekraïense vrees over de duurzaamheid van de vrede.
In een volgende fase moeten er duidelijke garanties komen voor de veiligheid van Oekraïne, vergelijkbaar met de veiligheidsgaranties die de NAVO-leden genieten. Om dat aanvaardbaar te maken voor Rusland moet dat noodzakelijkerwijs verbonden worden met een vorm van neutraliteit voor Oekraïne. De RAND-auteurs verwijzen naar het raamakkoord in Istanboel van eind maart 2022 (dat nooit is uitgevoerd onder meer omdat toenmalig Brits Premier Boris Johnson het weigerde te steunen), waarin sprake was van multilaterale veiligheidsregelingen met Rusland, de Verenigde Staten en andere landen. Dat zou betekenen dat de deur voor NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne niet langer openstaat. De auteurs van de RAND-studie vermelden niet dat net dat één van de belangrijkste verklaarde Russische drijfveren was voor de invasie van Oekraïne. Een eerder inzicht had misschien veel ellende kunnen voorkomen. Hoe dan ook, in deze fase is deze stap niet evident, zeker niet voor Oekraïne, maar ook niet omdat het de perceptie kan wekken dat Rusland beloond zou worden voor zijn agressie.
Veiligheidsgaranties voor Oekraïne zonder de neutraliteit te ondermijnen zal in elk geval een moeilijke evenwichtsoefening worden. Tot slot kan Rusland nog tot onderhandelingen worden verleid door perspectieven te bieden op een partiële en conditionele opheffing van sancties, zoals dat eerder ook Iran en Libië over de brug heeft getrokken om te verzaken aan hun programma’s voor massavernietigingswapens.
RAND geeft geen antwoorden op andere dimensies van de oorlog
De RAND-studie is opvallend, omdat het breekt met het westers beleid van militaire steun aan Oekraïne, dat zich lijkt in te schrijven in de idee dat een militaire overwinning mogelijk is. Bovendien stelt het pistes voor die eerder al -onder meer door het Kremlin zelf- op tafel zijn gelegd in de periode die aan de Russische invasie voorafging.
Anderzijds besteden de RAND-auteurs weinig of geen aandacht aan de andere dimensies van de oorlog. Het oorlogsgeweld vindt immers zijn oorsprong in de Donbass waar een reëel ongenoegen bestond over de machtswissel van februari 2014 en de nationalistische koers die Kiev in de daaropvolgende maanden insloeg. Dat resulteerde onder meer in de beknotting van de taalrechten van Russische en Hongaarse minderheden in het land. Ook biedt de RAND-studie weinig antwoorden op de geostrategische rivaliteiten met Rusland. De politiek om Rusland via de oorlog in Oekraïne te verzwakken, zoals dat openlijk door Washington werd gedeclareerd vanaf april 2022, heeft het Russische nationalisme en autoritarisme vermoedelijk een nog grotere voedingsbodem gegeven.
Het belangrijkste aan de RAND-studie is de vaststelling dat de oorlog niet militair kan beëindigd worden en dus een politieke overeenkomst nodig heeft. Dat is nog altijd een taboe in heel wat westerse hoofdsteden. Het is evenwel weinig waarschijnlijk dat RAND dit zomaar uit zijn mouw zou schudden zonder dat een en ander is afgetoetst met het Pentagon. De redenering en conclusies die RAND naar voor schuift zijn immers al eerder door de stafchef van het VS-leger, generaal Mark Milley, geuit. Hij riep vorig jaar in november op om het momentum voor een onderhandelde uitkomst te grijpen omdat een militaire overwinning volgens hem niet mogelijk is. Hij verwees naar WOI toen de weigering om te onderhandelen miljoenen mensenlevens eiste. Het gezaghebbende blad Foreign Affairs publiceerde eind vorig jaar evenzeer een bijna gelijkaardige uiteenzetting als die van RAND.
Washington is vooralsnog verdeeld. Minister van Buitenlandse Zaken, Antony Blinken, en de Nationale Veiligheidsadviseur, Jake Sullivan, vinden dat de tijd nog niet rijp is voor onderhandelingen en dat het in eerste instantie aan de Oekraïners is om dat te bepalen. Als het van President Zelensky afhangt is dat niet op korte termijn. Vorig jaar in oktober tekende hij een decreet dat onderhandelingen met Poetin uitsluit. Zo zijn we in de unieke situatie beland dat de militaire top in Washington meer lijkt aan te dringen op diplomatie dan de Amerikaanse diplomaten.
Het platform 'Europa voor Vrede en Solidariteit' roept op tot een nationale betoging op zondag 26 februari in Brussel-Noord. De centrale eis is dat het tijd is voor onderhandelingen om verder bloedvergieten te voorkomen.
