De groeiende woede over de toenemende ongelijkheid maakt van het Verenigd Koninkrijk een testterrein voor een laat-stadium kapitalistisch economisch model.

Toen de Britse milieuactivist en TV-presentator Chris Packham op 16 augustus een link tweette naar een opvallende video van rioolwater dat vanuit een pijp op een zandstrand in Sussex gutst, veroorzaakte dit heel wat commotie. Een halve week later was de video al meer dan vijf miljoen keer bekeken. Het is de recentste uiting van een veranderde houding bij het publiek ten opzichte van de geprivatiseerde waterbedrijven in het land.

De impact van de video werd verstrekt door drie factoren: de waterbedrijven hebben monopolies in de streken die ze bedienen; de meeste van hun directeurs hebben salarissen die hoger liggen dan een miljoen pond per jaar; en de aandeelhouders doen goede zaken.

De woede gericht tegen de bedrijven maakt deel uit van een bredere verschuiving in de nationale stemming de afgelopen zes maanden, variërend van een wijdverbreide steun voor het stakende transportpersoneel tot de aanvaarding van de essentiële rol van voedselbanken in het VK van de 21ste eeuw. Toenemende brandstofarmoede in het licht van de oogverblindende winsten van de olie- en gasbedrijven draagt bij aan de woede, maar de belangrijkste kandidaat voor het nieuwe leiderschap van de Conservatieve Partij (de Tory’s), Liz Truss, plant algemene belastingverlagingen in plaats van prioriteit te geven aan de eigenlijke crisis. 

Het valt niet te verwonderen dat de Labour-oppositie winst boekt in de peilingen, hoewel de publieke aanwezigheid en profilering van de partij teleurstellend is. Maar de veranderingen in partijpolitieke steun zijn waarschijnlijk veel minder belangrijk dan de meer elementaire verschuiving in de nationale stemming.

In veel landen in de wereld -niet in het minst in het mondiale Zuiden- zijn mensen bang voor de economische wanorde die voorspeld wordt in de komende maanden. Dat geldt ook voor armere gemeenschappen in overigen welvarende landen in het Noorden van de wereld - vooral daar waar vele miljoenen waarschijnlijk geconfronteerd zullen worden met ernstige brandstofarmoede. 

De terugkeer van het Tatcheristisch denken

In het Verenigd Koninkrijk (VK) is er de toegevoegde factor van een verschuiving van de politiek naar rechts die zelfs de radicale neoliberale veranderingen van het Margaret Thatcher-tijdperk in de jaren 1980 overstijgt. Dit valt samen met grote socio-economische uitdagingen die simpelweg niet passen in die neoliberale agenda – wat betekent dat het VK afstevent op het moment van de waarheid betreffende de leefbaarheid van dit economisch model. De gevolgen kunnen wereldwijd zijn.  

Aan de basis van het nieuw economisch denken in de jaren 1970 lag het marktfundamentalisme, het oppergezag van de vrije markt en de filosofie van de hoge competitiviteit ervan. Toen deze ideeën op de politieke voorgrond kwamen in de jaren 1980, waren de belangrijkste hoofdrolspelers de VS van president Ronald Reagan en het VK van premier Thatcher. Laatstgenoemde zorgde voor meer fundamentele beleidsverschuivingen in het VK.

Wereldwijd was er ook verandering zichtbaar, met name toen het Internationaal Muntfonds en de Wereldbank de ‘Washington-consensus' introduceerden, waarbij financiële hulp aan armere staten afhankelijk werd van het doorvoeren van een neoliberale beleidsaanpak, vooral de privatisering van staatseigendommen. 

In de 20 jaren na Thatcher kwamen er ondanks een paar bescheiden hervormingen, geen fundamentele veranderingen.

Globaal gezien, was het echter het VK dat -geholpen door de olie- en gasbonanza in de Noordzee- de nieuwe ideologie het hardst in de armen drukte. En in de 20 jaren na Thatcher kwamen er, ondanks een aantal bescheiden hervormingen door Labour, geen fundamentele veranderingen.

Toen de coalitie tussen de Tory’s en de Liberaal-democraten (Lib Dem) aan de macht kwam in 2010, is het VK volledig teruggekeerd naar het ‘Thatcheristisch’ denken, en dit werd nog versneld sinds de Conservatieven de parlementaire meerderheid wonnen in 2015. Gesteund door de ‘Tufton Street’- brigade van neoliberale vrijdenkers en hun bredere mondiale gemeenschap van honderden denktanks binnen het Atlas-netwerk, heeft de regering hard gewerkt om de visie van het marktfundamentalisme in stand te houden. 

Dat is niet altijd gemakkelijk geweest. Zo vereiste de COVID-19 pandemie een centraal economisch beheer en overheidsuitgaven die normaal gezien beschouwd zouden worden als een ware gruwel door elke serieuze neoliberaal. Ook het groeiende publieke bewustzijn rond de mondiale opwarming was niet er behulpzaam. Op zichzelf kan de vrije markt gewoon niet snel genoeg reageren op het risico van de klimaatcrisis. Het moet komen van vastberaden gouvernementele actie, maar geen van de twee huidige kandidaten voor het Tory-leiderschap, Liz Truss en Rishi Sunak, maken hier een prioriteit van – hoewel woeste weersomstandigheden ondertussen over de hele wereld ervaren worden. 

Of het nu Truss of Sunak wordt, het podium wordt klaargezet voor een Tory-regering die nog kordater de Thatcheristische droom zal najagen, zelfs al zal een dergelijke aanpak de zaken alleen maar erger maken. De toenemende marginalisering die zich manifesteert in heel het land en de dwingende nood aan klimaatactie vergen beide doeltreffende en substantiële actie van de centrale overheid van een soort en omvang die simpelweg niet terug te vinden is in het neoliberale draaiboek. 

Omdat de VK-regering dit draaiboek als heilig beschouwt en omdat het land het neoliberale pad ongemeen ver is ingeslagen, is alles wat nu gebeurt in wezen een test, niet alleen voor de Tory-regering, maar voor deze economische aanpak als een manier van leven. Ofwel zal de inkomende eerste minister Truss zich houden aan haar zelfverklaarde beleid, wat tot een algehele economische en politieke crisis zal leiden, ofwel zal deze aanpak moeten losgelaten worden via een pak bochten van 180 graden. 

Het neoliberalisme zal hoe dan ook een klap krijgen terwijl het VK een ontevreden testgebied wordt voor wat volgen zal in dit tijdperk van kapitalisme in een laat stadium. 

Dit artikel verscheen eerder op Opendemocracy.