Op zondag 19 december werd de radicaal linkse Gabriel Boric met het grootste stemmenaantal in de democratische geschiedenis van Chili verkozen tot president. De 35-jarige Boric wordt meteen ook de jongste president van het land ooit.
Reeds voor de finale resultaten binnenrolden, was het al duidelijk dat zijn ultraconservatieve, rechtse tegenstrever José Antonio Kast het onderspit zou delven. De uiteindelijke uitslag was 55,8% voor ex-studentenleider Boric tegenover 44,2% voor Kast.
De uitkomst van deze tweede ronde van de presidentsverkiezingen, na een uitzonderlijk gepolariseerde verkiezingsstrijd en te midden van een belangrijk constitutioneel transitieproces, zorgde voor grote vreugdetaferelen in de straten van de Chileense hoofdstad Santiago. Zeker nadat Kast de eerste ronde van de presidentsverkiezingen op 21 november nog op zijn naam geschreven had.
In een maatschappij waar de bevolking zich al 10 jaar cyclisch verzet tegen het neoliberale systeem en de afgelopen twee jaar massaal in opstand kwam tegen de gevolgen ervan -enorme ongelijkheid, armoedelonen, een geprivatiseerd pensioenstelsel, ondermaatse publieke gezondheidszorg en peperduur onderwijs- waren heel wat Chilenen verbijsterd dat Kast als eerste uit de bus was gekomen in november.
Kast, die regelmatig zijn bewondering uitspreekt voor de dictatuur van generaal Augusto Pinochet, is een extreemrechtse, populistische reactionair die het breed progressief traject dat de laatste twee jaar werd afgelegd volledig verwerpt. In de eerste ronde van de presidentsverkiezingen bemachtigde Kast toch 28% van de stemmen. Boric werd met 26% tweede.
De ultraconservatieve Kast won met 28% van de stemmen de eerste ronde van de presidentsverkiezingen.
De kandidaten van de twee traditionele ‘centrumlinkse’ en ‘centrumrechtse’ coalities die de Chileense politiek sinds het einde van de dictatuur domineren, kwamen er niet aan te pas. Zelfs de derde plaats konden ze niet bemachtigen.
Die ging met 12,8% van de stemmen naar de onafhankelijke zelfverklaarde sociaal-liberaal Franco Parisi, een econoom en online mediapersoonlijkheid in Chili met een uitgesproken anti-establishment en anti-corruptie imago. Hij woont in de VS en zette gedurende de hele campagne geen voet op Chileense bodem, omdat hij er veroordeeld is tot het betalen van een grote som achterstallige alimentatie. De grote vraag was wie de kiezers van Parisi zouden steunen in de tweede ronde tussen Kast en Boric. Zijn aanhang leunt doorgaans naar rechts en Parisi zelf sprak op het nippertje nog zijn steun uit voor Kast.
Het is geen understatement om te zeggen dat de tweede ronde van de presidentsverkiezingen in Chili neerkwam op een strijd tussen diametraal tegenovergestelde maatschappijmodellen. Het platform van ‘Apruebo Dignidad’, de electorale coalitie die Boric vertegenwoordigt, staat voor zowat alles waar Kast tegen is.
Van eerste naar tweede ronde
In de zoektocht naar verklaringen voor de onverwachte nederlaag van Boric in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen zijn verschillende argumenten aan te brengen.
Zo kon Boric met zijn feministische, pro-LGTBQ+, milieuactivistische, pro-inheemse rechten, progressieve en anti-neoliberale agenda blijkbaar wel de jonge, opgeleide stedelijke middenklasse naar de stembus lokken, maar had hij veel minder electorale weerklank in de rurale delen van het land. Slechts 47% van de kiesgerechtigde Chilenen bracht een stem uit in de eerste ronde. Een lage opkomst is een aanhoudende plaag tijdens verkiezingen in Chili. Sinds de afschaffing van de stemplicht in 2012 komt maar zelden de helft van het electoraat opdagen.
Aan de linkerzijde werd de reden voor Boric’ tweede plaats onder meer gezocht bij zijn opschuiven naar het politieke centrum in de aanloop naar de presidentsverkiezingen. Apruebo Dignidad vertegenwoordigt het zogenaamde nieuw links in Chili, dat diepe banden heeft met de radicale grassroots- en sociale bewegingen die aan de basis liggen van de anti-neoliberale opstand die uitbrak in 2019.
Nadat de massale protesten een referendum afdwongen over de vervanging van de Grondwet die nog ingevoerd werd door Pinochet, werd de linkse coalitie Apruebo Dignidad begin 2021 speciaal opgericht met het oog op de verkiezing van de Grondwetgevende Conventie in mei 2021. Dit orgaan staat volledig los van de traditionele politieke instellingen zoals de regering en het parlement. De overwegend progressieve leden die ervoor verkozen werden, zijn momenteel volop bezig met het schrijven van de nieuwe Grondwet die in de loop van volgend jaar per referendum goedgekeurd moet worden door het Chileense volk.
Boric matigde inderdaad zijn taalgebruik en een aantal van zijn radicale standpunten in een poging centrum-stemmers te lokken. Maar hij deed dat vooral na de eerste ronde. Hij omarmde fiscaal conservatievere elementen, een iets harder standpunt rond immigratie en een strengere houding ten opzichte van criminaliteit. Het is zeer goed mogelijk dat deze strategie hem in de tweede ronde net heel wat stemmen heeft opgeleverd. Ondertussen had hij ook de openlijke steun gekregen van de in de eerste ronde uitgeschakelde traditionele centrumlinkse partijen. Boric behoort sowieso niet tot traditioneel marxistisch of dogmatisch links, maar hangt eerder een sociaaldemocratische politiek Scandinavische stijl aan.
De uitkomst van de eerste ronde deed de grote hoop op radicale hervormingen en een nieuwe progressieve en democratische Grondwet wankelen bij veel Chilenen. De inzet van de politiek zeer gepolariseerde tweestrijd in de tweede ronde bleek plots enorm. Niet alleen de levensvatbaarheid van Chili's recente grote omwenteling tegen het neoliberalisme stond op het spel, maar ook het voorkomen van een terugkeer naar het fascisme uit het Pinochet-tijdperk. Progressieven en (linkse) democraten haalden vorige zondag dan ook opgelucht adem, toen Kast definitief uit de running bleek.
De uitkomst van de eerste ronde deed de grote hoop op radicale hervormingen en een nieuwe progressieve Grondwet wankelen.
Een andere verklaring voor Kasts succes in de eerste ronde wordt gezocht in zijn zeer efficiënt gebruik van de sociale media, gekaderd in een systematische campagne van zwartmakerij en angstzaaierij. Boric zou gelijkstaan met chaos en totalitarisme, de vernietiging van de economie, het steunen van terrorisme, uit de hand lopende misdaad en drugshandel, enz.
In de aanloop van de tweede ronde ging Kast verder op hetzelfde elan. Hij suggereerde onder meer dat Boric, die een fan van is van harde gitaren en tattoos heeft, drugs gebruikt. Boric onderwierp zich uiteindelijk zelfs aan een vrijwillige drugstest om Kast het zwijgen te kunnen opleggen. Kast poogde de mensen bang te maken door Boric af te schilderen als een gevaarlijke marionet van de Chileense Communistische Partij (lid van Apruebo Dignidad), wiens doel het was om de meest stabiele economie van Latijns-Amerika in de afgrond te storten. De Chilenen hadden volgens hem de “existentiële keuze” tussen “communisme en vrijheid”. Deze strategie heeft duidelijk geen twee keer gewerkt.
Amper een maand na de eerste ronde bleek Boric dan toch in staat om zijn basis in Santiago te overstijgen en kiezers in de rurale gebieden te overtuigen om te gaan stemmen. In de noordelijke regio Antofagasta bijvoorbeeld, waar hij derde werd in de eerste ronde, verpletterde hij Kast met 20% meer stemmen.
Het grote verschil met de eerste ronde was niet alleen het feit dat de stemmen uiteraard niet meer verdeeld hoefden te worden onder 7 presidentskandidaten, maar vooral de naar Chileense normen grote opkomst. In de tweede ronde werden 1,2 miljoen meer stemmen uitgebracht dan in de eerste – een bewijs van het belang van deze verkiezingen in de ogen van de bevolking. Bijna 56% van het electoraat trok op 19 december naar de stembus, het hoogste percentage sinds de stemplicht 9 jaar geleden werd afgeschaft.
Het was nochtans een snikhete dag in Chili en het verkiezingsproces werd aanzienlijk bemoeilijkt door storingen bij het openbaar vervoer -vooral in de armere wijken- hoewel de regering beweerde alles in het werk gesteld te hebben om ervoor te zorgen dat de kiezers hun stem konden uitbrengen. De hele dag verschenen er berichten in de media over mensen in het hele land, en vooral in Santiago, die klaagden dat ze uren moesten wachten op bussen naar de stembureaus.
Linkse conjunctuur
In zijn overwinningstoespraak voor de enorme menigte die zich verzameld had in het centrum van de hoofdstad Santiago, beloofde Boric “de privileges van de enkelen” te bestrijden, zorg te dragen voor de democratie, en de armoede en ongelijkheid aan te pakken. Zoals elke kersvers verkozen leider betaamt, sprak hij zijn wens uit “de president te zijn van alle Chilenen” en “iedereen te dienen”. Maar hij stelde ook dat de tijd aangebroken is voor een radicale herziening van de Chileense maatschappij en economie.
Hij herhaalde zijn verkiezingsbeloftes om de klimaatcrisis te bestrijden, onder meer door een voorgesteld groot mijnbouwproject te blokkeren, een einde te maken aan het geprivatiseerde pensioensysteem, een inclusieve welvaartstaat na te streven en de macht van de president in te perken. Hij beloofde eveneens de Constitutionele Conventie te steunen en ermee samen te werken.
Wanneer hij zijn ambt opneemt op 11 maart zal Boric de meest linkse leider van Chili zijn sinds president Salvador Allende die in 1970 verkozen en in 1973 omvergeworpen werd door een staatsgreep onder leiding van generaal Pinochet. Boric is ook de eerste president die niet behoort tot één van de twee centrum-blokken die de politiek beheersen sinds de terugkeer van de democratie in 1989.
De Chileense verkiezingsstrijd werd in heel Latijns-Amerika met argusogen gevolgd. Het resultaat werd met blijdschap onthaald door verschillende progressieve en linkse leiders in de regio. Na bijna een decennium in het slop is de politieke conjunctuur van het continent opnieuw naar links aan het ombuigen. In 2021 waren er bijvoorbeeld verkiezingsoverwinningen voor de Peronist Alberto Fernández in Argentinië, voor Luis Arce van de Beweging naar Socialisme (MAS) in Bolivia, voor Pedro Castillo in Peru en Xiomara Castro, de eerste vrouwelijke presidente, in Honduras.
Na bijna een decennium is de politieke conjunctuur van Latijns-Amerika opnieuw naar links aan het ombuigen.
En in 2022 maken nog een aantal linkse kandidaten hun opwachting in belangrijke verkiezingen. Het recente resultaat in Chili zou hen een extra impuls kunnen geven. In Brazilië staat Lula da Silva bijvoorbeeld in de coulissen om de extreemrechtse populist Jair Bolsonaro van zijn troon te stoten - peilingen voorspellen een verpletterende nederlaag. Een duidelijk tevreden Lula tweette op 20 december een foto van zichzelf waarop hij een pet draagt met de naam ‘Boric’ erop.
In Colombia staat de linkse senator Gustavo Petro, ooit een guerrillero, momenteel voorop in de peilingen voor de presidentsverkiezingen van mei 2022. Dit conservatieve land heeft nog nooit een linkse president gehad dus een eventuele overwinning van Petro zou absoluut historisch zijn.
Velen in Latijns-Amerika en daarbuiten zijn benieuwd in hoeverre Boric zijn progressieve en antineoliberale posities van de afgelopen jaren zal (kunnen) doorzetten in zijn beleid. Hij zal moeten samenwerken met een nationale politiemacht die de afgelopen twee jaar zeer repressief heeft opgetreden tegen de sociale protestbeweging (zijn electoraat) en die hij wil hervormen, evenals met een leger dat niet bepaald bekend staat om zijn inzet voor de democratie. In het parlement zal hij dan weer af te rekenen krijgen met een sterk rechts blok.
Op dezelfde dag als de eerste ronde van de presidentsverkiezingen werd ook een nieuw Chileens parlement gekozen. Apruebo Dignidad deed het goed. Het bemachtigde 37 van de in totaal 155 zetels in het Lager Huis en mag 5 senatoren afvaardigen in de Senaat (die in totaal 50 leden telt, maar waarvan er maar 27 verkozen konden worden op 21 november). De Chileense Communistische Partij die deel uitmaakt van de Apruebo Dignidad behaalde 12 zetels en betreedt voor het eerst sinds begin de jaren 1970 opnieuw de Senaat, met 2 verkozenen.
De traditioneel centrumlinkse coalitie, die opkwam onder de nieuwe naam ‘Nuevo Pacto Social’ verloor 6 zetels, naar alle waarschijnlijkheid aan Apruebo Dignidad, maar kon met 37 verkozen parlementairen toch min of meer standhouden.
De traditionele coalitie van rechtse partijen ‘Chile Podemos Más’, met onder meer de partij van aftredend president Sebastián Piñera, verloor 19 zetels. Maar met 53 verkozen parlementairen en 17 senatoren blijft het wel het grootste politieke blok in het Chileense parlement.
Het ‘Frente Social Cristiano’, de ultraconservatieve coalitie waarvan de partij van Kast deel uitmaakt, kon bij haar eerste deelname onmiddellijk 15 zetels binnenrijven. ‘Partido de la Gente’ van de populistische Parisi behaalde 6 zetels. Het algemene resultaat is dat de zetels zowel in de Senaat als in het Lager Huis ongeveer gelijk verdeeld zijn tussen de volledige rechtse politieke waaier en de linkse.
Er wacht Boric de volgende vier jaar een zware taak. Er is heel veel hoop op hem én de nieuwe Grondwet gevestigd. Zal Chili’s nieuw links de rol kunnen vervullen van politieke arm van de opstand, die gevoerd werd door een amalgaam van groepen en bewegingen en met een waaier aan eisen?
Hoe belangrijk de opwarming van de aarde, gendergelijkheid en rechten voor de inheemse bevolking en immigranten ook zijn, voor de meeste Chilenen is de bestrijding van de enorme sociaaleconomische ongelijkheid in het land prioritair. Eén jaar na de start van de pandemie was 30% van de Chilenen werkloos -vrouwen worden extra hard getroffen- en had meer dan driekwart van de bevolking moeite om in de basisbehoeften te voorzien.
Eén jaar na de start van de pandemie was 30% van de Chilenen werkloos.
De Chilenen hebben een duidelijk mandaat gegeven voor universele gezondheidszorg, kwaliteitsvol en gratis onderwijs, menswaardige pensioenen, enz. Ze willen dat een brede waaier aan nieuwe sociale, culturele en economische rechten ingeschreven wordt in de nieuwe Grondwet en dat er komaf gemaakt wordt met de bittere neoliberale erfenis van Pinochet.