Image
referendum

25 oktober 2020: Chili beslist dat er een nieuwe Grondwet moet komen; shutterstock.com

Zware politieke anticlimax in Chili 
Artikel
8 minuten

Een veelbelovend politiek-maatschappelijk veranderingsproces dat in gang gezet werd in 2019, stuitte vorig weekend op een zware anticlimax.  

Aanloop

Na jaren van cyclisch verzet tegen (verschillende aspecten van) het neoliberale systeem, sloeg protest tegen de verhoging van de metroprijzen in de Chileense hoofdstad Santiago in oktober 2019 over in een ware nationale opstand tegen de geprivatiseerde sociale diensten, de stijging van de energieprijzen en de enorme sociale ongelijkheid in het rijkste land van Zuid-Amerika. De Grondwet werd daarbij door de demonstranten geviseerd als dé bron van al hun grieven. De neoliberale marktgedreven economie zit inderdaad verankerd in de Grondwet, die in 1980 werd opgesteld in volle Pinochet-dictatuur. 

Omdat het massale protest aanhield, keurde het Chileense parlement de organisatie van een nationaal referendum goed waarin de bevolking gevraagd zou worden naar de noodzaak van de creatie van een nieuwe Grondwet. Op 25 oktober 2020 stemde een overweldigende meerderheid van de Chilenen (78,28%) daarin voor verandering. Nu restte alleen de vraag: hoe zal deze Grondwet concreet tot stand komen? 

Er werd besloten om een door het volk verkozen Constitutionele Conventie in het leven te roepen met 155 afgevaardigden. Tijdens de verkiezingen van 15 en 16 mei 2021 (waarin naast een Constitutionele Conventie ook burgemeesters, gemeenteraden en gouverneurs verkozen werden), leed de gevestigde politieke elite -zowel de rechtse partijen als de centrumpartijen die het tijdperk na de dictatuur hebben gedomineerd- een zware nederlaag. Linkse, centrumlinkse en onafhankelijke kandidaten die de geest van de protestbeweging belichaamden, deden het opvallend goed. De Constitutionele Conventie was zelfs voor 60% samengesteld uit onafhankelijken. Om een Grondwetsartikel goed te keuren, was binnen de Conventie een tweederdemeerderheid vereist. De traditioneel rechtse kandidaten geraakten maar aan 37 zetels, minder dan een derde van het totaal, en dus niet genoeg om progressieve voorstellen rechtstreeks naar de prullenmand te verwijzen. 

Boric

De Constitutionele Conventie kreeg een jaar de tijd om een nieuwe Grondwet klaar te stomen. Daarna zou die ter goedkeuring voorgelegd worden aan het volk in een referendum. In tussentijd stonden op 21 november 2021 -minder dan zes maanden nadat de Conventionele Conventie haar werkzaamheden was gestart- belangrijke presidents- en parlementsverkiezingen gepland. De resultaten van 15 en 16 mei bleken daarbij een voorbode te zijn. In de tweede ronde van de presidentsverkiezingen kreeg de radicaal linkse ex-studentenleider Gabriel Boric het grootste stemmenaantal in de democratische geschiedenis van Chili achter zijn naam. 

Na zijn historische overwinning in 2021, wachtte Boric de zware taak de rol te vervullen van politieke arm van de opstand.

In de eerste ronde was het nochtans enigszins verrassend de extreemrechtse, populistische reactionair José Antonio Kast die met 28% van de uitgebrachte stemmen als beste van zeven presidentskandidaten uit de bus kwam. Boric was toen tweede met 26% van de stemmen. Te midden van het belangrijke constitutionele transitieproces, weerspiegelde de zeer gepolariseerde tweestrijd tussen Boric en Kast de voor- en tegenstand van de invoering van radicale hervormingen, een nieuw maatschappijmodel en een progressieve Grondwet. De inzet in de tweede ronde van de presidentsverkiezingen bleek plots enorm. Dat leidde tot de grootste electorale opkomst sinds de stemplicht in Chili werd afgeschaft. Boric haalde 55,87% van de uitgebrachte stemmen. 

Er wachtte hem nu de zware taak om de rol te vervullen van politieke arm van de opstand, die gevoerd werd door een amalgaam van groepen en bewegingen met een waaier aan eisen. Daarnaast zou hij moeten gaan samenwerken met een nationale politiemacht die de voorgaande twee jaar zeer repressief had opgetreden tegen de sociale protestbeweging (zijn electoraat), evenals met een leger dat niet bepaald bekend staat om zijn inzet voor de democratie. En in het parlement kreeg hij af te rekenen met een sterk rechts blok. 

Eerste poging

Na een intensief en participatief onderhandelingsproces (burgers konden Artikels onderschrijven en bespreken tijdens een resem van vergaderingen over heel het land), presenteerde de Constitutionele Conventie een 499 pagina’s tellend Grondwetsvoorstel. Voorzitster María Elisa Quinteros omschreef het resultaat van de maandenlange onderhandelingen als “een ecologische en gelijkwaardige Grondwet met sociale rechten als de kern ervan”. Het voorstel omvatte inderdaad een hele waaier aan mensenrechten en vergaande sociale hervormingen, waaronder gratis en universele gezondheidszorg, gratis hoger onderwijs, betere pensioensystemen, de afschaffing van het gehate private waterrechtensysteem, genderpariteit in alle bestuursorganen, een constitutionele erkenning van de inheemse gemeenschappen in het land, de erkenning van de reproductieve rechten van de vrouw, enz. Heel wat Artikels in het Grondwetsvoorstel waren ook gewijd aan de bescherming van het milieu en het klimaat. Het bestrijden van de klimaatverandering zou zelfs een staatsverplichting worden. 

Op 4 september 2022 werd het Grondwetsvoorstel in een referendum voorgelegd aan de bevolking. Het kon alleen in zijn geheel goed- of afgekeurd worden en voor de gelegenheid gold er ook een stemplicht voor alle Chilenen boven de 18 jaar oud. De Constitutionele Conventie kreeg van bij het begin te maken met een vastberaden en zeer luidruchtige politieke campagne om het hele proces te discrediteren. Deze inspanningen werden in de aanloop naar het referendum nog verder opgedreven. Zeker in het licht van het aantreden van de linkse president Gabriel Boric (10 maart 2022), voelde rechts, traditioneel en conservatief Chili de noodzaak om de goedkeuring van deze progressieve Grondwet koste wat kost te verhinderen.

Er werd een intensieve afschrikcampagne gevoerd tegen “de extreem radicale Grondwet” -zowel in de traditionele pers als op de sociale media- die werd gekenmerkt door zware overdrijvingen, desinformatie en regelrechte leugens. Zo werden er reclamefilmpjes uitgezonden op de televisie waarin beweerd werd dat de nieuwe Grondwet de vlag, het volkslied en zelfs de naam van het land zou veranderen. Op de sociale media circuleerden dan weer berichten dat de nieuwe Grondwet de verkoop van flessenwater zou verbieden, dat de huizen van mensen in beslag genomen zouden worden, enzovoort. Een andere onwaarheid die zich als een lopend vuurtje verspreidde was de bewering dat abortus tot in de negende maand zwangerschap legaal zou worden. 

Peilingen vooraf voorspelden dat het een dubbeltje op zijn kant zou worden. Maar uiteindelijk wierp de afschrikcampagne zijn vruchten af en stemde 37,4% 'apruebo' (ik keur goed) en 62,5% 'rechazo' (ik verwerp). Zo kwam er een abrupt einde aan een interessant maatschappelijk hervormingsproces en bleef de rechts-neoliberale Grondwet van Pinochet van kracht. 

Tweede poging

De uitslag van het eerdere referendum in oktober 2020 verplicht de regering echter om de huidige Grondwet alsnog te vervangen. In december 2022 werd uiteindelijk overeengekomen om het hele proces nog eens over te doen, maar dan met andere regels. Deze keer zou de taak om een nieuwe Grondwet op te stellen op de schouders vallen van 24 deskundigen en een Constitutionele Raad bestaande uit 50 verkozen leden. Om te bepalen wie er deze Raad zou bevolken, trokken de Chilenen op 7 mei 2023 nog maar eens (verplicht) naar de stembus. 

In de aanloop naar deze verkiezingen was het afgaand op de peilingen en de media al vrij duidelijk dat conservatief-rechts terrein zou winnen, maar dat de extreemrechtse populistische Republikeinse Partij van José Antonio Kast 23 van de 50 zetels zou binnenrijven, kwam toch als een onaangename verrassing.

De ultra-katholieke en conservatieve advocaat Kast, die regelmatig vergeleken wordt met de Braziliaanse ex-president Jair Bolsonaro, heeft negen kinderen en hamert voortdurend op traditionele familiewaarden. Zijn in Duitsland geboren vader was een Nazi en zelf steekt Kast zijn bewondering voor generaal Augusto Pinochet, die in 1973 aan de macht kwam in Chili na een staatsgreep, niet onder stoelen of banken. In een eerdere verkiezingscampagne stelde hij dat de dictator zeker voor hem zou gestemd hebben als hij nog leefde. 

Een groot deel van de Constitutionele Raad wil de huidige Grondwet eigenlijk niet herschrijven.

De ruime overwinning van de Republikeinse Partij heeft Chili opgezadeld met het pijnlijke maar ironische probleem dat een groot deel van de Raad die de Grondwet uit het Pinochet-tijdperk moet herschrijven, het helemaal eens is met wat er in die Grondwet staat, en hem zo mogelijk alleen nog rechtser, neoliberaler en conservatiever wil maken. Zo is de kans bijvoorbeeld groot dat deze krachten een constitutioneel verbod op abortus zullen willen invoeren.        

De Republikeinse Partij zal in de Constitutionele Raad op de steun kunnen rekenen van Veilig Chili, de coalitie van rechts-liberale en extreemrechtse partijen die 11 zitjes bemachtigde. De centrumlinkse coalitie Eenheid voor Chili strandde op 16 zetels. Eén resterende zetel gaat naar de Inheemse Lijst. Als deze ene zetel bij de 16 van Eenheid voor Chili wordt geteld, dan is dat nog niet genoeg om een veto te stellen tegen de voorstellen van extreemrechts. 

Terug naar af?

Hoe komt het dat de verkiezingsresultaten van een land op amper een paar jaar tijd van radicaal links naar extreemrechts kunnen slingeren? Het is duidelijk dat de sociale bewegingen die zo betrokken waren bij de totstandkoming van het eerste Grondwetsvoorstel, murw geslagen waren door de verwerping ervan. De grote mobilisatie en vastberadenheid die er in de aanloop naar de verkiezing van de Constitutionele Conventie was, ontbrak deze keer volledig. Hoewel er stemplicht gold voor de verkiezingen van vorig weekend, stemden een pak mensen blanco of ongeldig. 

Daarbij komt dat 7 mei ook een beetje beschouwd werd als een opportuniteit om de (on)tevredenheid over de regering Boric uit te drukken. En de jonge president en zijn (wisselend) kabinet hebben er tot nog toe een tamelijk hobbelig parcours opzitten. Het stond uiteraard ook in de sterren geschreven dat de linkse regering de torenhoge verwachtingen van de vele burgers en sociale bewegingen (studentenorganisaties inheemse organisaties, vrouwenrechtenorganisaties, milieuorganisaties, enz.) die twee jaar intensief actie voerden, nooit (snel genoeg) zou kunnen inlossen. Het resultaat van 7 mei weerspiegelt een grote desillusie, waar extreemrechts ten volle van kon profiteren. 

Kast komt natuurlijk ook niet uit de lucht vallen. Hij was zoals gezegd de tegenstander van Boric tijdens de vorige zeer gepolariseerde presidentsverkiezingen en kon toen al 44,13% van de Chilenen overtuigen. Vooral zijn tirades tegen Venezolaanse en andere Latijns-Amerikaanse immigranten, die hij de schuld geeft van zowat alle economische en maatschappelijke problemen, kunnen op veel bijval rekenen in een land met een van de grootste ongelijkheidscoëfficiënten ter wereld en een hoge werkloosheidsgraad. 

Wanneer de Constitutionele Raad een nieuw Grondwetsvoorstel op tafel legt, zal dat opnieuw in een volksraadpleging goed- of afgekeurd moeten worden. Voorlopig staat dit referendum ingepland op 17 december 2023. De vraag is nu of links, centrumlinks en de vele sociale bewegingen in het land zich zullen kunnen opladen om de noodzakelijk strijd aan te binden met een tweede kladversie van een Grondwet die in ‘het beste’ geval weinig veranderingen aanbrengt aan de huidige en in het slechtste geval nog veel rechtser en conservatiever zal zijn. Indien wel, zal die hoogstwaarschijnlijk opnieuw afgekeurd worden en staan we terug bij af.  


Iets fouts of onduidelijks gezien op deze pagina? Laat het ons weten!

Thema
Land

Nieuwsbrief

Schrijf je in op onze digitale nieuwsbrief.