Volgend op massale socio-economische protesten in 2019 werd via een nationaal referendum in oktober 2020 besloten om de Chileense Grondwet die nog dateert uit de tijd van de neoliberale dictator Augusto Pinochet te vervangen.
Er werd een speciale Constitutionele Conventie verkozen die deze taak op zich moest nemen. Ze kwam voor het eerst samen in juli 2021. Na 10 maanden van intensieve onderhandelingen heeft de Conventie onlangs een Grondwetsvoorstel op tafel gelegd waarover op 4 september gestemd moet worden door alle Chilenen boven de 18 jaar oud. Het kan alleen in zijn geheel afgekeurd of goedgekeurd worden. Indien afgekeurd, blijft de Grondwet van 1980 van kracht, die doordrongen is van de erfenis van het militaire regime en een marktgeleid model voor alle sociale diensten vastlegt.
De Constitutionele Conventie bestond uit 154 leden -evenveel vrouwen als mannen-, waarvan de meerderheid als links en/of progressief bestempeld kon worden. Een deel van de verkozen leden was niet verbonden aan partijen en kwam uit de vele sociale bewegingen betrokken bij de massale protesten tegen ongelijkheid van 2019. Het hele constitutionele proces was participatief, waarbij burgers Artikels konden onderschrijven en wetgeving bespreken tijdens een resem van vergaderingen over heel het land. Het resultaat is een maar liefst 499 Artikels tellend document, dat een brede waaier aan mensenrechten en sociale programma’s omvat.
Voorzitster van de Constitutionele Conventie, María Elisa Quinteros, omschreef het resultaat van de lange onderhandelingen als “een ecologische en gelijkwaardige Grondwet met sociale rechten als de kern ervan”. Het Grondwetsvoorstel omvat inderdaad een hele reeks vergaande sociale hervormingen die onder meer een gratis, universele toegang tot gezondheidszorg, gratis hoger onderwijs en betere pensioensystemen moeten opleveren. Het wil ook het gehate private waterrechtensysteem afschaffen.
Qua administratief-bestuurlijke hervormingen legt de nieuwe Grondwet onder meer genderpariteit op in alle regeringsorganen, en wordt de Senaat in zijn huidige voorm afgeschaft.
Het document voorziet voor de eerste keer in de Chileense geschiedenis een constitutionele erkenning van de inheemse gemeenschappen in het land en omvat zelfs een clausule voor de compensatie en restitutie van historische inheemse gronden. Rosa Catrileo, vertegenwoordigster van de Mapuche, de grootste inheemse gemeenschap in Chili, stelde: “Of deze Grondwet nu verworpen of goedgekeurd wordt, ik geloof dat de Chileense inheemse volkeren al gewonnen hebben. We hebben onze eisen zichtbaar gemaakt op nationaal niveau, dus we zullen nooit meer uitgesloten worden van de conversatie.”
De nieuwe Grondwet garandeert verder het recht voor inheemse gemeenschappen en boeren op traditionele zaden, evenals het recht op veilige en toegankelijke energie. Belangrijk voor vrouwen in Chili is dat hun reproductieve rechten erkend worden in het Grondwetsvoorsel.
De Constitutionele Conventie stemde al vroeg een resolutie die stelde dat het hele proces plaatsvond in de context van een klimaatnoodsituatie. In de nieuwe grondwet zijn dan ook tal van Artikels gewijd aan milieu en klimaat. Het bestrijden van de klimaatverandering zou bijvoorbeeld een staatsverplichting worden. Het beschermen van oceanen en de atmosfeer zijn eveneens ingebed in het Grondwetsvoorstel. Beschermde natuurgebieden zouden uitgebreid worden, en mijnbouwactiviteiten in gletsjers, beschermde gebieden en regio’s essentieel voor het watersysteem zouden verboden worden.
De Constitutionele Conventie verwierp wel het voorstel om cruciale delen van de mijnbouwindustrie (die zeer belangrijk is voor de Chileense economie) te nationaliseren. Dit voorstel wilde de staat exclusieve ontginningsrechten geven voor lithium, zeldzame metalen en fossiele brandstoffen, en een meerderheidsaandeel in de kopermijnen. Er werden meerdere versies van dit voorstel ingediend door de Milieucommissie binnen de Conventie maar ze werden allemaal verworpen. De voorgestelde nationalisering werd dan ook geconfronteerd met zeer felle tegenstand van de machtige mijnbouwsector (Chili is de grootste koperproducent van de wereld). Een Artikel dat de mijnbouwbedrijven verplicht om middelen te voorzien om de door hen veroorzaakte milieuschade te herstellen, werd wel met een overweldigende meerderheid goedgekeurd binnen de Constitutionele Conventie.
Chili was ooit het laboratorium van het neoliberalisme, als deze democratisch tot stand gekomen Grondwet goedgekeurd wordt, kan dit leiden tot een heel interessant sociaal en ecologisch experiment in Latijns-Amerika. Alleen ziet de toekomst er op dat vlak naar verluidt niet zo rooskleurig uit. Volgens de peilingen zou minder dan de helft van de bevolking de nieuwe Grondwet op dit moment goedkeuren.
De Constitutionele Conventie heeft van in het begin te maken gekregen met een vastberaden en zeer luidruchtige politieke campagne om het hele proces te discrediteren. Deze inspanningen worden in de aanloop naar het referendum van 4 september verder opgedreven. Zeker in het licht van het recente aantreden van de linkse president Gabriel Boric (10 maart 2022), voelt rechts, traditioneel en conservatief Chili de noodzaak om de goedkeuring van deze progressieve Grondwet koste wat kost te verhinderen. Wordt vervolgd.