Afgelopen weekend was er de voorlopig laatste aflevering in de soap rond de hernieuwing van de Grondwet in Chili. De huidige Grondwet dateert nog van de Pinochet-dictatuur en het land stemde in een referendum op 25 oktober 2020 met een overweldigende meerderheid dat hij aan vernieuwing toe is. Het voorstel voor een nieuwe Grondwet dat op 17 december 2023 voorgelegd werd ter goedkeuring aan de Chileense bevolking werd echter afgekeurd. Het was al het tweede voorstel in evenveel jaar tijd dat naar de vuilbak verwezen werd.
Vorige afleveringen
Na jaren van cyclisch verzet tegen (verschillende aspecten van) het neoliberale systeem Chili, brak er in oktober 2019 een ware nationale opstand uit tegen de geprivatiseerde sociale diensten, de stijging van de energieprijzen en de enorme sociale ongelijkheid in het rijkste land van Zuid-Amerika. De Grondwet werd daarbij door de demonstranten geviseerd als dé bron van al hun grieven. De neoliberale marktgedreven economie zit inderdaad verankerd in de Grondwet uit 1980.
Het aanhoudend protest leidde tot het referendum van 25 oktober 2020, dat het land verplichtte om een nieuwe Grondwet op te stellen. Daarop werd een Constitutionele Conventie verkozen die dit werk zou verwezenlijken. De Conventie bestond voornamelijk uit linkse, centrumlinkse en onafhankelijke politici, activisten en maatschappelijke leiders die de geest van de protestbeweging belichaamden. Het resultaat van hun maandenlange werk was een zeer progressief Grondwetsvoorstel, dat een hele waaier aan mensenrechten en vergaande sociale hervormingen omvatte, waaronder gratis en universele gezondheidszorg, gratis hoger onderwijs, betere pensioensystemen, de afschaffing van het gehate private waterrechtensysteem, genderpariteit in alle bestuursorganen, een constitutionele erkenning van de inheemse gemeenschappen in het land, erkenning van de reproductieve rechten van de vrouw, enz. Heel wat Artikels in het Grondwetsvoorstel waren ook gewijd aan de bescherming van het milieu en het klimaat.
Tegen 4 september 2022, wanneer dit voorstel moest worden voorgelegd aan het Chileense publiek, was het politiek klimaat echter behoorlijk omgeslagen. De Constitutionele Conventie had van bij het begin te maken met een vastberaden politieke campagne om het hele proces te discrediteren. Deze campagne werd in de aanloop naar het referendum nog verder opgedreven. Zeker in het licht van het aantreden van de linkse president Gabriel Boric op 10 maart 2022, voelde rechts, traditioneel en conservatief Chili de noodzaak om de goedkeuring van deze progressieve Grondwet koste wat kost te verhinderen. Daarnaast was er de snel intredende desillusie over het presidentschap van Boric. Het was voor hem uiteraard onmogelijk om de torenhoge verwachtingen (snel genoeg) in te lossen van het amalgaam aan burgers, groepen en bewegingen dat het sociaal protest twee jaar aan een stuk gedreven had. Bovendien kreeg hij in het parlement af te rekenen met een sterk rechts blok. Het referendum op 4 september 2022 over de progressieve Grondwet werd een soort populariteitstest voor de jonge president. Het voorstel werd verworpen. Het betekende een abrupt einde aan een interessant maatschappelijk hervormingsproces.
De rechts-neoliberale Grondwet van Pinochet bleef dan wel van kracht, de uitslag van het eerdere referendum in oktober 2020 verplichtte de regering om hem alsnog te vervangen. In december 2022 werd uiteindelijk overeengekomen om het hele proces nog eens over te doen, maar dan met andere regels. Deze keer zou de taak om een nieuwe Grondwet op te stellen op de schouders vallen van 24 deskundigen en een Constitutionele Raad bestaande uit 50 verkozen leden. Om te bepalen wie er deze Raad zou bevolken, trokken de Chilenen op 7 mei 2023 nog maar eens naar de stembus. In de aanloop naar deze verkiezingen was het afgaand op de peilingen en de media al vrij duidelijk dat conservatief-rechts terrein zou winnen, maar dat de extreemrechtse populistische Republikeinse Partij van José Antonio Kast 23 van de 50 zetels zou binnenrijven, kwam toch als een onaangename verrassing.
De ruime overwinning van de Republikeinse Partij zadelde Chili op met het pijnlijke maar ironische probleem dat een groot deel van de Raad die de Grondwet uit het Pinochet-tijdperk moest herschrijven, het helemaal eens was met wat er in die Grondwet staat, en hem zo mogelijk alleen nog rechtser, neoliberaler en conservatiever wilde maken. En zo geschiedde.
Het nieuwe Grondwetsvoorstel van de Constitutionele Raad werd gezien als een weerspiegeling van het ideologisch programma van de conservatieve, nationalistische Republikeinse partij. Het voorstel bevatte onder meer clausules die het verplicht maken “om het vaderland en zijn nationale symbolen te eren”, introduceerde krachtige maatregelen tegen illegale migratie, en schrapte ook 17 zetels in de Chileense Kamer van Afgevaardigden, ondanks de diepgewortelde roep om meer decentralisatie en vertegenwoordiging in de Chileense politiek. Aan de verankering van het neoliberaal economisch systeem werd zoals verwacht niet geraakt. Er werd wel een controversiële clausule opgenomen die “het leven van dat wat geboren gaat worden” beschermt, de voorbode voor het volledig strafbaar maken van abortus. (In Chili is abortus nu toegestaan in het geval van verkrachting, gevaar voor het leven van de moeder, of als de baby niet zal overleven na de geboorte.)
In het referendum van zondag 17 december 2023, waarvoor stemplicht gold, stemde meer dan 55% van de Chilenen tegen de voorgestelde nieuwe Grondwet – een bitterzoet resultaat voor de progressieve Chilenen en hun linkse regering, vermits ze opnieuw opgescheept zitten met de Grondwet van Pinochet. Het enthousiasme voor het referendum was in het algemeen ver te zoeken bij de bevolking.
In een toespraak tot de natie kondigde president Boric zondagavond laat aan dat “het constitutioneel proces tijdens onze regering zal worden afgesloten”. Dat wil concreet zeggen dat er geen nieuwe pogingen meer gedaan zullen worden tijdens zijn ambtstermijn (tot begin 2026) om de Grondwet te vernieuwen. Hij zei dat er “andere urgentere kwesties” zijn. Daarmee valt (voorlopig) het doek over een constitutioneel hervormingsproces dat vier jaar aansleepte en waarin Chili de kans liet liggen om een van de meest progressieve grondwetten ter wereld aan te nemen.