Tijdens zijn video heroptreden eind vorige maand, vermeldde Al Baghdadi, leider van Islamitische Staat (IS), heel speciaal Abou Walid Al-Sahrawi, emir van IS voor de Grote Sahara. Vervolg uw vijanden met alle middelen ter beschikking, en vooral Frankrijk, riep hij op. De toestand in die regio is dermate verontrustend dat de ministers van Buitenlandse Zaken en van Defensie van de EU en van vijf landen uit de regio er dinsdag een speciale zitting aan wijdden. “De Sahel is een strategische prioriteit voor de EU en haar lidstaten”, zei de EU-Raad vooraf.

Barkhane

De Franse president Emmanuel Macron bracht dinsdag hulde aan de twee Franse militairen die vorige week in Burkina Fasso omkwamen. Dat gebeurde bij een actie om gijzelaars te bevrijden uit handen van jihadisten die in het naburige Bénin kort daarvoor een gids hadden gedood en twee Franse toeristen hadden ontvoerd. Vlak daarop vielen vier doden bij een aanval van jihadisten op een katholieke kerk in Burkina Fasso. En terwijl de ministers in Brussel vergaderden, verloor een legerpatrouille in Niger, bij de grens met Mali, 30 manschappen in een hinderlaag van jihadisten.

Frankrijk startte vijf jaar geleden de operatie Barkhane in Mali. Daar hadden opstandige Toearegs en islamistische groepen, waaronder de regionale tak van Al Qaida, eerder al het noorden ingenomen. Nu zakten ze af naar het dichtbevolkte zuiden en de hoofdstad Bamako. Ze waren goed bewapend, vooral met wapens uit de depots van de in 2011 verdreven en vermoorde Libische leider Kadhafi. Diens val ontwrichtte niet alleen Libië maar ook de landen daaronder.

Frankrijk heeft nu 4500 militairen in Mali. Duitsland en Italië hebben elk 1000 soldaten in Afrika, Britse instructeurs leiden Nigeriaanse militairen op, de VS hebben nu in totaal 7000 soldaten in Afrika. Er zijn 16.000 VN-blauwhelmen in Mali, van wie er 195 (onder wie een Belg) zijn omgekomen. Het heeft allemaal niet mogen baten.

Kwetsbaar

Vijf jaar geleden was er vooral onrust over de toestand in Mali. Dat heeft zich sindsdien gevoelig uitgebreid tot Mauritanië, Niger, Tsjaad, Kameroen, Nigeria, Burkina Fasso en sinds kort nu ook Benin. Want de operatie Barkhane heeft de diverse jihadisthische groepen – Al Qaida, IS en diverse lokale groepen – niet tegengehouden. In Nigeria hebben de legeroffensieven tegen Boko Haram, waarvan het belangrijkste deel het IS-label aannam, ook weinig uitgehaald. En het terrein wordt alsmaar groter: er zijn recent jihadistische groepen gesignaleerd in Ghana, drie jihadistische leiders – Iyad Ag Ghali uit Mali, de Algerijnse chef Djamel Okacha en de chef van de vooral in Mali opererende katiba Macina – riepen eind vorig jaar op de jihad uit te breiden tot Ghana, Senegal en Ivoorkust.

Vandaar het overleg van de EU en de in 2014 opgerichte regionale G5 (Mauritanië, Mali, Niger, Tsjaad, Burkina Fasso) om de expansie van IS, Al Qaida en co tegen te houden. Een van de problemen is dat het om zeer kwetsbare staten gaat waar de regeringen zo al het land slechts gedeeltelijk onder controle hebben en ondermijnd worden door corruptie.

Etnisch kruit

Het drama is bovendien dat sommige van die regeringen denken dat ze het tij kunnen keren door een beroep te doen op lokale en etnische milities. Daarmee hebben ze de deur opengezet voor afrekeningen onder volkeren en clans. In Mali kregen die milities toestemming motorvoertuigen te gebruiken, wat in sommige gebieden verboden werd omdat jihadisten zich meestal zo verplaatsen.

Een van die milities viel op 23 maart Ogossagou, in het midden van Mail, binnen en slachtte er meer dan 170 mensen af. Ogassagou is een dorp van de Peul (ook wel Fuli of Fulani genaamd). Veel van die inwoners waren enkele maanden eerder gevlucht uit de grensstreek met Burkina Fasso. De aanvallers waren Dogons, voornamelijk jagers, terwijl veel Peul herders zijn. De oude conflicten hebben ook een religieus tintje, Peul beschouwen Dogons als geen echte moslims. Bij de jihadistische groepen zitten veel Peul, waardoor zowel regeringen als andere etnische groepen de Peul – in totaal rond 40 miljoen –  vaak afschilderen als allemaal jihadisten.

In Yirgou, Burkina Fasso, slachtte een militie in januari 210 Peul af. De aanvallers waren Mossi, een van de belangrijkste etnische groepen het land. De regering vroeg de overlevenden om de aanvallers vergiffenis te schenken… In Burkina Fasso zijn er honderden, sommigen spreken van duizenden, Koglweogo (bewakers van de bush); enkelen misbruiken de strijd tegen terreur om met hun oude vijanden af te rekenen. Vooral IS spoort de Peul aan verdedigingsmilities op te richten en zich meteen aan te sluiten bij de jihad van IS. IS en Al Qaida teren dus op een cyclus van etnisch geweld.

Corrupte leiders

Het is geen vrolijke context. De toenemende invloed van salafistische stromingen, rijkelijk gefinancierd vanuit Saoedi-Arabië, de Emiraten, Koeweit, Qatar… zet de regeringen onder druk. De westerse tussenkomsten werken dat in de hand. Franse gevechtsvliegtuigen bestookten begin dit jaar in Tsjaad rebellen ten voordele van hun beschermeling president Idriss Déby, een van de corrupste staatslui van de regio. In Kameroen leiden experts troepen op die in opdracht van president Paul Biya bijzonder gewelddadig optreden tegen opposanten.

In Niger geven Fransen en Amerikanen gul steun aan de regering in de strijd tegen terreur en smokkel in mensen, wapens en drugs. Maar de bevolking ziet daarin alleen maar de bemoeienis van westerse machten die hier hun eigen belangen, waaronder uranium, verdedigen. In de ogen van veel Nigeranen zijn de oude bezetters terug. En dat speelt de jihadisten sterk in de hand.

Maffieus

Terroristen en maffieuze groepen zijn vaak moeilijk uit elkaar te houden. Veel van die jihadistische groepen zijn vaak maffiabenden die via West-Afrika cocaïne en mensen smokkelen en gijzelaars nemen. En zich in Libië voorzien van wapens. Er zijn diverse vormen van samenwerking tussen ervaren misdaadgroepen en jihadisten die met smokkel en gijzelingen de kans spijzen.

Ze kunnen vaak ook rekenen op medeplichtigen bij de overheden, of op zijn minst op passiviteit. De regering van Mali lijkt er geen zier meer om te geven dat ze haar greep heeft verloren op het dunbevolkte noorden.

De Algerijnse sterke man van het ogenblik, generaal Gaid Salah, weigert met de Fransen en de G5 samen te werken; hij wil vooral het zuiden van Algerije buiten het gewoel houden en rekent daarbij vooral op Iyad Ag-Ghali, chef van een met Al Qaida gelieerde groep.

Libië

De oorlog in Libië speelt de jihadisten inmiddels in de kaart. IS, dat na de val van zijn bolwerk Sirte uitgeschakeld leek, is de jongste tijd weer actief. Het offensief van generaal Haftar tegen Tripoli verzwakt de milities die IS indertijd verjaagden, vooral dan de milities van Misrata die honderden militieleden verloren bij de strijd om Sirte. Terwijl Haftar ervan beschuldigd wordt gewezen IS-strijders in zijn troepen te hebben en ruimte te scheppen voor nieuwe IS-zones.

Parijs, dat Haftar steunt, zou zich hebben laten vertellen dat de generaal alle steun verdient omdat hij de islamisten – in het bijzonder de Moslimbroeders – van de macht wil houden. Die versie komt dan van Saoedi-Arabië en de Emiraten die intussen de meest radicale vormen van islam financieren en de strijd aanwakkeren tegen alle vormen van het veel gematigder soefisme.

De ministers van Defensie van de EU en de G5 zullen de komende jaren allicht nog vaak overleg moeten plegen om het uitdeinend terrorisme in de Sahel en omstreken te bestrijden. In Frankrijk wordt over de Sahel nu al gesproken als “het Franse Afghanistan”.

Dit artikel verscheen eerder op Uitpers